Μια μικρή Ελλάδα στην Ισπανία

Η ηρεμία της θάλασσας και το βλέμμα που χάνεται στον ορίζοντα, το γαλάζιο του ουράνιου θόλου και το καταπράσινο των πεύκων, συνδυάζονται αρμονικά αναδύοντας την αίσθηση ενός ελληνικού νησιού. Ωστόσο, δεν πρόκειται για ελληνική, αλλά για ισπανική γη. Εναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Καταλωνίας, που βρίσκεται στην Κόστα Μπράβα και υπήρξε αρχαίο λιμάνι, με τις διαδοχικές του πόλεις, την ελληνική (Εμπόριον) και αργότερα τη ρωμαϊκή (Emporiae) να αποτελούν την πύλη εισόδου των κλασικών πολιτισμών στην Ιβηρική χερσόνησο, όπως μαρτυρούν τα ερείπια που διατηρούνται. Το Εμπόριον (ή Εμπούριες), όπως ονομάζεται, είναι κατάλοιπο της πιο δυτικής αρχαίας ελληνικής αποικίας στην Ισπανία.

Οι Ελληνες έμποροι φωκαϊκής καταγωγής, που έφτασαν από τη Μικρά Ασία γύρω στο 600 π.Χ., αφού έχτισαν πρώτα τη Μασσαλία στη Γαλλία, ήρθαν στην Ιβηρική και ίδρυσαν τη λεγόμενη Νέα Πόλη ή Nepolis στα καταλανικά. Αντίθετα με την Παλαιά Πόλη, η οποία ιδρύθηκε έναν αιώνα πριν από την ιβηρική φυλή των Ινδιγετών, σήμερα είναι επισκέψιμη και αποτελεί τη μόνη αρχαία ελληνική πόλη εκεί, λέει στην Κ ο Εουζέμπι Αγιένσα, υπεύθυνος των εκπαιδευτικών προγραμμάτων του αρχαιολογικού χώρου και πρώην διευθυντής στο Ινστιτούτο Θερβάντες στην Αθήνα.

Η ρωμαϊκή αγορά του Εμπόριον. Οι λεγεώνες της Ρώμης έφτασαν στην περιοχή το 218 π.Χ., με αφορμή τον 2ο Καρχηδονιακό Πόλεμο. [Aρχείο Αρχαιολογικού Μουσείου της Καταλωνίας]

Η αποικία βρισκόταν κοντά στον Κόλπο των Ρόδων (Golfo de Rosas). Το 218 π.Χ., με αφορμή τον 2ο Καρχηδονιακό Πόλεμο, αποβιβάστηκε στο λιμάνι του Εμπορίου μια ρωμαϊκή στρατιά. Εκεί εγκατέστησαν ένα στρατόπεδο, την απαρχή μιας νέας ρωμαϊκής πόλης, που δημιουργήθηκε στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. Οι Ελληνες κάτοικοι του Εμπόριον πήραν το μέρος των Ρωμαίων και έτσι σώθηκαν και συμβίωσαν αρμονικά μαζί τους. Ομως, αυτοί που κατοικούσαν στον κόλπο που βρίσκεται απέναντι από το Εμπόριον συντάχθηκαν με τους ιθαγενείς Ιβηρες και αυτό είχε ως τίμημα την καταστροφή της πόλης τους από τους Ρωμαίους. Την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου η ελληνική και ρωμαϊκή πόλη ενώθηκαν ως Δήμος Εμπορίου (Municipiun Emporiae).

Η θέση της πόλης ήταν στρατηγική για το εμπόριο και έτσι αποτέλεσε σημαντικό λιμάνι της Μεσογείου. Με τον καιρό μεγάλωσε και εξελίχθηκε σε ένα πολυσύχναστο αστικό κέντρο. Παρά το ότι οι Ελληνες πήγαν και σε άλλες περιοχές και έχτισαν κι άλλες πόλεις, η μόνη που διασώζεται είναι το Εμπόριον.

Ελληνικές ρίζες

Για τους Ισπανούς, και ιδιαίτερα βέβαια τους Καταλανούς, η περιοχή δεν αποτελεί μόνο έναν αρχαιοελληνικό χώρο. Θυμίζει πολύ Ελλάδα, έχει μια μικρή κατηφοριά με πεύκα, άμμο, θάλασσα και αρχαία ερείπια και αναδεικνύεται σε ένα σύμβολο των ελληνικών μας ριζών, εξηγεί ο κ. Αγιένσα. Ηταν πάντα γνωστό ότι υπήρχε το Εμπόριον, όπως προκύπτει από γραπτά τεκμήρια, αλλά και επειδή φαίνονταν κάποια τείχη, όμως τότε ήταν μόνο οικόπεδα όπου καλλιεργούσαν σταφύλια για κρασί.

Τα ερείπια που σώζονται σήμερα είναι από τον 2ο αιώνα π.Χ. και μετά, όταν η οικονομία της πόλης άκμαζε, κυρίως εξαιτίας του ότι οι Ρωμαίοι που ήρθαν είχαν αρκετά χρήματα και αγόραζαν πολλά αγαθά. Δημιουργήθηκε έτσι μια μεγάλη αγορά, μια πλατεία και επεκτάθηκε ο ναός του Ασκληπιού. Στα ψηφιδωτά, οι επιγραφές είναι στα ελληνικά και όχι στα ρωμαϊκά. Αυτό σήμαινε ότι οι Ελληνες του Εμπορίου αισθάνονταν Ελληνες σε όλη τη διάρκεια της παραμονής τους εκεί, σημειώνει ο κ. Αγιένσα.

O Εμίλι Γκάντια ι Ορτέγα με συνεργάτες του στις ανασκαφές του Εμπόριον. Ο πρωτεργάτης της αρχαιολογικής έρευνας στην Καταλωνία ήταν επικεφαλής των ανασκαφών στην αποικία των Φωκαέων από το 1908 έως το 1936, οπότε και ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος. [Aρχείο Αρχαιολογικού Μουσείου της Καταλωνίας]

Η εγκατάλειψη

Με την πάροδο του χρόνου, άλλες πόλεις της Ιβηρικής Χερσονήσου αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη σπουδαιότητα και το Εμπόριον έχανε σταδιακά τη σημασία του. Η πόλη ερήμωσε σε μεγάλο βαθμό και το λιμάνι δεν μπορούσε πλέον να λειτουργήσει, με αποτέλεσμα οι Ελληνες να φύγουν για να πάνε σε άλλες πόλεις. Η πόλη εγκαταλείφθηκε οριστικά τον 3ο αιώνα μ.Χ.

Ευτυχώς δεν χτίστηκε τίποτα από πάνω, που είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί σε έναν αρχαιολογικό χώρο. Αργότερα ήρθαν μοναχοί και έχτισαν ένα μοναστήρι εκεί που τώρα βρίσκεται το μουσείο, λέει ο κ. Αγιένσα. Και συμπληρώνει ότι κάτω από τα θεμέλια της εκκλησίας του Αγίου Μαρτίνου υπάρχουν ερείπια, μάλλον από κάποιον ελληνικό ναό, που πιθανώς ήταν αφιερωμένος στη θεά Αρτέμιδα.

Στις αρχές του 20ού αιώνα και συγκεκριμένα γύρω στο 1910-1915 υπήρχε ένα λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό πολιτιστικό ρεύμα –το Noucentisme–, κεντρικός άξονας του οποίου ήταν η διεκδίκηση του ελληνολατινικού παρελθόντος της Καταλωνίας. Το Εμπόριον υπήρξε σημαντικό για το καθαρά καταλανικό αυτό κίνημα, και ακριβώς τότε άρχισαν οι ανασκαφές ως αποτέλεσμα της επιθυμίας μερικών επιφανών διανοουμένων να ανακαλύψουν κάτι που θα συνέδεε την Καταλωνία με την Ελλάδα.

Ελληνες από τη Φώκαια, αφού ίδρυσαν πρώτα τη Μασσαλία γύρω στο 600 π.Χ., ήρθαν στην Ιβηρική χερσόνησο και έχτισαν τη Νέα Πόλη ή Nepolis.

Μέσα από το κίνημα ξεκίνησε κάτι πολύ σημαντικό για τους Καταλανούς: μια συλλογή αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων σε δίγλωσση έκδοση. Για μια γλώσσα περιορισμένη σαν τη δική μας, είναι μεγάλη υπόθεση, αφού έχουν δοθεί γύρω στα 400 αντίτυπα – από τον Ομηρο μέχρι τους Ρωμαίους. Αυτό οφείλεται στην ανακάλυψη του Εμπόριον, όχι μόνο της πόλης αλλά κυρίως του αγάλματος του Ασκληπιού. Οταν οι αρχαιολόγοι βρήκαν το άγαλμα, είπαν: “Τώρα ξέρουμε ότι είμαστε Ελληνες”, κάτι πολύ συγκινητικό για τους φιλέλληνες της Καταλωνίας, τονίζει ο υπεύθυνος εκπαιδευτικών προγραμμάτων του αρχαιολογικού χώρου.

Σήμερα στην περιοχή υπάρχει ο ναός του Ασκληπιού, ο ναός του Σεράπη από την Αίγυπτο, σπίτια, αγορά, μια βιομηχανία παστών (τόνος). Μια εκδρομή στον χώρο παρέχει στους επισκέπτες πολύτιμες γνώσεις για την αρχαία ιστορία και τον πολιτισμό της περιοχής της Μεσογείου. Μεταξύ άλλων, μπορούν να εξερευνήσουν τα ερείπια αρχαίων δρόμων, κτιρίων και τεχνουργημάτων, αποκτώντας μια βαθύτερη κατανόηση των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στους ελληνικούς και ρωμαϊκούς πολιτισμούς στην αρχαιότητα.

Οσον αφορά το εντυπωσιακό Αρχαιολογικό Μουσείο της Καταλωνίας, εκεί υπάρχουν πολλά από τα αντικείμενα που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών: από νομίσματα, αγγεία και αγάλματα μέχρι μωσαϊκά. Τον χώρο επισκέπτονται πολλά σχολεία και πανεπιστήμια. Τους ετοιμάζουμε το υλικό και μερικές φορές τους ξεναγούμε, άλλες φορές όμως προτιμούν να περιηγούνται μόνοι τους με οδηγό το υλικό που τους έχουμε δώσει, λέει ο κ. Αγιένσα.

Ψηφιδωτό που απεικονίζει τη θυσία της Ιφιγένειας στην Αυλίδα. Παρότι τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης ανήκουν στη ρωμαϊκή εποχή, η θεματολογία τους είναι ελληνική, γεγονός που καταγράφεται ως ένδειξη αυτοπροσδιορισμού των κατοίκων του Εμπόριον. [Aρχείο Αρχαιολογικού Μουσείου της Καταλωνίας]

Ο τουρισμός

Η συζήτησή μας πηγαίνει στον τουρισμό που έχει η περιοχή, κυρίως το καλοκαίρι. Τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των επισκεπτών είναι πολύ ενθαρρυντικός. Οπως είναι φυσικό, το καλοκαίρι ιδιαίτερα έχει περισσότερους επισκέπτες. Η κοντινή στον χώρο πόλη L’Escala έχει γύρω στους 10.000 κατοίκους τον χειμώνα, που φθάνουν τους 60.000 το καλοκαίρι, ενώ δίπλα υπάρχουν διάφοροι οικισμοί. Τους επόμενους μήνες αναμένουμε πάλι πολλούς επισκέπτες. Το Εμπόριον αποτελεί τον πρώτο σε επισκεψιμότητα χώρο της Καταλωνίας και τον δεύτερο σε ολόκληρη την Ισπανία, μετά από την πόλη Μέριδα.

Το 2008, με αφορμή τα 100 χρόνια από την έναρξη των ανασκαφών στο Εμπόριον, ο κ. Αγιένσα μαζί με τη Νάννα Παπανικολάου διοργάνωσαν στην Ελληνοαμερικανική Ενωση εκδηλώσεις που περιλάμβαναν από στρογγυλά τραπέζια μέχρι συναυλίες και την παρουσίαση παραδοσιακών χορών. Οι εκδηλώσεις αυτές διήρκεσαν περίπου μια εβδομάδα και είχαν στόχο να φέρουν κοντά τους πολιτισμούς των δύο χωρών, της Ελλάδας και της Ισπανίας. Ο ρόλος μας ως ξένος φορέας στην Ελλάδα είχε το αποκλειστικό νόημα της δυνατότητας για περαιτέρω σύσφιγξη των δεσμών μεταξύ των δύο αυτών λαών. Και όπως είναι προφανές, το Εμπόριον δεν θα μπορούσε παρά να αποτελεί έναν πολύ βασικό κρίκο σ’ αυτή την αλυσίδα.

Στην έρευνα της Καθημερινής για την ιστορία του Εμπόριον συνέβαλε ουσιαστικά το Ινστιτούτο Θερβάντες στην Αθήνα.