Dit herdenken we vandaag: wel Indonesië, geen Gaza

Vanavond is heel Nederland twee minuten stil. Dat tijdens de Nationale Dodenherdenking de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht, dat weten de meeste mensen wel. Maar wat herdenken we nog meer, en wat niet?

Vooropgesteld: wie je vanavond wel en niet herdenkt, mag je natuurlijk zelf weten. Maar het Comité 4 en 5 mei, dat de Nationale Dodenherdenking organiseert, hanteert een officiële definitie van wie en wat er wel en niet herdacht wordt.

Memorandum

In dit zogeheten memorandum, waarvan de eerste versie al in 1946 werd opgesteld, staat:

Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord; zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koloniale oorlog in Indonesië, als in oorlogssituaties en bij vredesoperaties daarna.

Deze tekst is in de loop der jaren regelmatig veranderd. Zo werden oorspronkelijk alleen militairen en verzetsstrijders herdacht. Pas sinds de jaren zestig van de vorige eeuw wordt tijdens de herdenking ook stilgestaan bij de Joodse slachtoffers van de oorlog.

De tekst van het memorandum is wat betreft slachtoffers van andere oorlogen niet erg duidelijk, erkent de woordvoerder. “Het is inderdaad zo dat de tekst beknopt is, zodat wat context verloren gaat”, zegt zij. “Dit jaar hebben we daar veel vragen over gekregen, we gaan kijken of we iets aan de tekst moeten toevoegen.”

Hoe dan ook worden de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog het meest herdacht, blijkt uit onderzoek van het RTL Nieuwspanel. 56 procent geeft aan vooral bij deze slachtoffers stil te staan. 28 procent, vooral ouderen, herdenkt ook familie en/of bekenden die een oorlogssituatie hebben meegemaakt.

Sinds 1961 worden ook slachtoffers van oorlogen en vredesoperaties na de Tweede Wereldoorlog herdacht. Het gaat hierbij om militairen en defenisiepersoneel dat tijdens uitzendingen omkwamen. “Nederlanders die tijdens een dergelijke, door de overheid gesanctioneerde, missie om het leven zijn gekomen, worden ook herdacht op 4 mei”, aldus het Comité 4 en 5 mei.

Het gaat bijvoorbeeld om militairen die sneuvelden tijdens missies in Libanon, Joegoslavië en Afghanistan.

Oekraïne en Gaza

Het laatste deel van het memorandum gaat dus niet over de slachtoffers van andere oorlogen, zoals in Oekraïne en Gaza. “Die worden tijdens de Nationale Dodenherdenking niet herdacht”, bevestigt een woordvoerder van het Comité.

Toch geven leden van het RTL Nieuwspanel aan ook bij slachtoffers in Oekraïne en Gaza stil te staan vandaag. 23 procent zegt die slachtoffers (ook) te herdenken.

Bij een eventuele wijziging van het memorandum wordt niet over een nacht ijs gegaan, maar het is dus wel degelijk mogelijk. Zo stond tussen 2015 en 2019 expliciet in de tekst vermeld dat de herdenking gericht was op Nederlandse slachtoffers.

Anne Frank

Het woord ‘Nederlandse’ werd in 2019 geschrapt, omdat het onbedoeld een groep slachtoffers uitsloot. Zo had een groep Joodse vluchtelingen, onder wie Anne Frank, nooit de Nederlandse nationaliteit, maar is de herdenking wel degelijk ook voor hen bedoeld.

De laatste grote verandering in de tekst vond in 2022 plaats. Toen werd de koloniale oorlog in Indonesië toegevoegd. Tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog vielen tussen 1945 en 1949 naar schatting ruim honderdduizend doden. Ook voor hen is het vanavond dus twee minuten stil.