Στα ίχνη του Ιμμάνουελ Καντ...

Μήπως ήρθε η ώρα να επιστρέψουμε στον Καντ ως φωνή της λογικής; Τι θα είχε να αντιτάξει στους σημερινούς πολέμους; 300 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου.

Άγαλμα του Ιμμάνουελ Καντ στο πανεπιστήμιο του Καλίνιγκραντ

“Κάντ για αρχάριους”. Με αυτό το ντοκιμαντέρ το πρώτο κανάλι της γερμανικής δημόσιας τηλεόρασης ARD παρουσίασε χθες Κυριακή βράδυ τον Ιμμανουέλ Καντ με αφορμή τη σημερινή συμπλήρωση 300 χρόνων από τη γέννησή του. “Έχε το θάρρος να χρησιμοποιείς το δικό σου μυαλό” είναι το πιο γνωστό απόφθεγμα του Γερμανού φιλόσοφου από το πρώην Κένιγκσμπεργκ και σημερινό Καλίνιγκραντ. Μια προτροπή που επισφράγισε τον ορισμό του για τον Διαφωτισμό. Το έργο του “Κριτική του καθαρού λόγου” θεωρείται η κορωνίδα της δυτικής φιλοσοφίας. Άλλοι δεν το κατανοούν πλήρως, άλλοι το θεωρούν δυσανάγνωστο. Αλλά όποιος θέλει να κατανοήσει τον κόσμο δεν χρειάζεται απαραίτητα να ταξιδέψει. Ήταν ο ίδιος ο Κάντ αυτός που το απέδειξε. Στις 22 Απριλίου ο κόσμος τιμά τα 300 χρόνια από τη γέννησή του.

Ο Γερμανόςφιλόσοφος δεν έφυγε ποτέ από την πατρίδα του την ανατολική Πρωσία αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε στην κατανόηση του κόσμου. Με τις ιδέες του έφερε την επανάσταση στη Φιλοσοφία και έγινε πρωτοπόρος του Διαφωτισμού. Το πιο γνωστό του έργο “Κριτική του καθαρού λόγου” θεωρείται σημείο καμπής στις επιστήμες του πνεύματος.

Με όπλο τη λογική, όχι τη θρησκεία

Η κατοικία του Καντ στο πρώην Κένινγκσμπεργκ

Ο Κάντ συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στους πιο σημαντικούς στοχαστές όλων των εποχών. Πολλές από τις διαπιστώσεις του ισχύουν ακόμη και σήμερα σε σχέση με την κλιματική αλλαγή, τους πολέμους και τις κρίσεις. Τί θα ήταν αυτό που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια διαρκή ειρήνη ανάμεσα στα κράτη; Το 1795 στο φιλοσοφικό του σχεδίασμα “Προς την αιώνια ειρήνη” ο Καντ πρότεινε μια “Κοινωνία των Εθνών” ως ομοσπονδιακή κοινότητα δημοκρατικών χωρών. Η πολιτική δράση όπως ανέφερε, πρέπει να καθοδηγείται από το νόμο της ηθικής. Το έργο του αποτέλεσε το πρότυπο για την ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον πρόδρομο του ΟΗΕ στον καταστατικό χάρτη του οποίου άφησε το στίγμα του. Ο Καντ μίλησε και για τον κοσμοπολιτισμό. Με αυτόν τον τρόπο απέρριπτε την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό και διατύπωσε ιδέες για μια ανθρώπινη μεταχείριση των προσφύγων.

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να επισκέπτεται κάθε άλλη χώρα αλλά χωρίς απαραίτητα να έχει το δικαίωμα φιλοξενίας. Ο Καντ δεν συσχέτισε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα με το Θεό και τη θρησκεία, αλλά φιλοσοφικά με τη λογική. Και είχε εμπιστοσύνη στους ανθρώπους. Τους θεωρούσε ικανούς να αναλάβουν ευθύνες για τους ίδιους αλλά και για τον κόσμο. Πίστευε ότι με βάση τη λογική μπορεί να πορευτεί κανείς μέσα στη ζωή, εξ ού και ο βασικός κανόνας “Πράττε μόνο βάσει εκείνης της αρχής μέσω της οποίας μπορείς ταυτόχρονα να θέλεις να καταστεί αυτή καθολικός νόμος». Τον αποκάλεσε “κατηγορική προσταγή”.

Σήμερα θα μπορούσαμε να τον διατυπώσουμε ως εξής: “Πράττετε αυτό που είναι το καλύτερο για όλους”. Το 1781 δημοσίευσε το πιο σημαντικό του έργο. Στην “Κριτική του καθαρού λόγου” θέτει 4 βασικά ερωτήματα της φιλοσοφίας. Τί μπορώ να ξέρω; Τί πρέπει να κάνω; Σε τί μπορώ να ελπίζω; Τί είναι ο άνθρωπος; Η αναζήτησή του απαντήσεων ονομάζεται Γνωσιολογία. Σε αντίθεση με πολλούς φιλοσόφους πριν από αυτόν, εξηγεί στην πραγματεία του ότι τα ερωτήματα περί ύπαρξης Θεού, ψυχής ή απαρχής του κόσμου δεν μπορούν να απαντηθούν. “Ο Καντ δεν είναι ένας φως του κόσμου αλλά ένα λαμπερό ηλιακό σύστημα ταυτόχρονα”. Αυτή ήταν μια φιλοφρόνηση του συγγραφέα Ζαν Πόλ (1763-1825) για κάποιον της εποχής του. Άλλοι διανοούμενοι ωστόσο βρήκαν τα γραπτά του δύσκολα αφομοιώσιμα.

Πρωτοπόρος του Διαφωτισμού

Πρωτοπόρος του Διαφωτισμού

Η διδιασκαλία και τα γραπτά του Καντ έθεσαν τον θεμέλιο λίθο για έναν νέο τρόπο σκέψης. Η φράση του “Sapere aude” (τόλμησον φρονείν) έγινε διάσημη και τον ανέδειξε ως πρωτοπόρο του Διαφωτισμού. Αυτό το πνευματικό κίνημα, το οποίο εμφανίστηκε στην Ευρώπη προς το τέλος του 17ου αιώνα, διακήρυξε την ανθρώπινη λογική (τον Ορθολογισμό) και τη σωστή χρήση της ως πρότυπο για όλες τις πράξεις. Στα γραπτά του ο Καντ καλούσε τους ανθρώπους να απελευθερωθούν από οποιεσδήποτε οδηγίες, όπως οι εντολές του Θεού και να αναλάβουν την ευθύνη για τις πράξεις τους. Έγραψε επίσης αυτό το διάσημο απόφθεγμα: “Κάνε στους άλλους ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν”. Για τον Καντ κυκλοφορούν πολλές κρίσεις και προακαταλήψεις μέχρι και σήμερα. Ο Ότφριντ Χέφε, Γερμανός φιλόσοφος και ερευνητής του Καντ έχει θέσει ορισμένες από αυτές υπό αμφισβήτηση στο νέο του βιβλίο “Der Weltbürger aus Königsberg” (Ο κοσμοπολίτης από το Κένιγκσσμπεργκ).

Ανάμεσα σε αυτές και το ερώτημα αν ο Καντ ήταν ένας “ευρωκεντρικός ρατσιστής” ή αν ο Καντ έκανε διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Και στις δύο περιπτώσεις, η απάντησή του είναι: “Ναι, αλλά…”. Ο Καντ δεν ήταν ρατσιστής με τη σύγχρονη έννοια, το αντίθετο μάλιστα, καταδίκασε την αποικιοκρατία και τη δουλεία. Αν και ο Καντ δεν ταξίδεψε ποτέ πέρα από το Κένιγκσμπεργκ, η πρωτεύουσα της Ανατολικής Πρωσίας ήταν μια ζωντανή εμπορική πόλη εκείνη την εποχή, μια “Βενετία του Βορρά”. Επιπλέον, ο Καντ είχε ουσιαστικά καταβροχθίσει ταξιδιωτικές περιγραφές από άλλες χώρες.

Και τέλος, ήταν ο Καντ ένας ιδιότροπος σχολαστικός λόγιος και μισάνθρωπος; Σήμερα η επιστήμη διαλύει κι αυτήν την προκατάληψη. Αν και ο Καντ είχε μια αυστηρά ρυθμισμένη καθημερινότητα παρόλα αυτά απολάμβανε μακρά γεύματα με φίλους και γνωστούς, αγαπούσε το μπιλιάρδο και τα παιχνίδια με χαρτιά, πήγαινε στο θέατρο και θεωρούνταν γοητευτικός διασκεδαστής στα σαλόνια της πόλης. Με την ευκαιρία αυτού του ιωβηλαίου προγραμματίζονται πολλές τιμητικές εκδηλώσεις για τον Καντ, τη σκέψη και την παρακαταθήκη του, μεταξύ άλλων και στη Γερμανία. ΣτηΒόννη η Bundeskunsthalle, για παράδειγμα, θα φιλοξενήσει μια μεγάλη έκθεση του Καντ. Τον Ιούνιο θα γίνει ένα σημαντικό ακαδημαϊκό συνέδριο στο Βερολίνο ενώ το φθινόπωρο θα ακολουθήσει ένα Διεθνές Συνέδριο Καντ στη Βόννη, το οποίο αρχικά είχε προγραμματιστεί να πραγματοποιηθεί στο Καλίνινγκραντ αλλά δεν μπορεί να γίνει εκεί λόγω του ρωσικού επιθετικού πολέμου κατά της Ουκρανίας.

Ο τάφος του Καντ

Ο τάφος του Καντ στο Καλίνινγκραντ

Ο τάφος του Καντ κοσμεί τον πίσω τοίχο του Καθεδρικού Ναού του Κένιγκσμπεργκ, τοπόσημο της πόλης μέχρι σήμερα. Η γοτθική εκκλησία είναι ένα από τα λίγα ιστορικά κτίρια που διασώθηκαν από τους βομβαρδισμούς του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και το κύμα των κατεδαφίσεων που ακολούθησε στο σοβιετικό κράτος. Όσο δημοφιλής είναι σήμερα ο Καντ, άλλο τόσο τα γραπτά του έχουν γίνει αντικείμενο οικειοποίησης από πολλά πολιτικά κινήματα. Αλλά ποιος περιγράφει τον εαυτό του ως τον αγαπημένο του στοχαστή; Σωστά, ο Ιμμάνουελ Καντ!

Πηγές: ARD, ΚΝΑ

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου

Κείμενο: Στέφαν Ντέγκε