Ένα αλβανικό «αλφαβητάρι» στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου
Γράμματα και σύννεφα και πουλιά που πετούν στον ουρανό, ένα σπίτι και το «καλωσόρισμα» σε ένα στρατόπεδο προσφύγων, λεπτά διαφανή γλυπτά στον νεοϋορκέζικο ουρανό συγκροτούν το νέο έργο που παρουσιάζεται από τις 30 Απριλίου στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης.
Ο καλλιτέχνης που παρουσιάζει το πρώτο μεγάλο έργο του στις Ηνωμένες Πολιτείες και έχει μεταμορφώσει την ταράτσα του ΜΕΤ είναι ο Κοσοβάρος Petrit Halilaj και ο τίτλος του έργου του είναι «Abetare».
Από τους πιο αναγνωρισμένους καλλιτέχνες στον κόσμο σήμερα, ο Petrit Halilaj χρησιμοποιεί στον τίτλο του έργου του τη λέξη που σημαίνει αλφαβητάρι, ένα εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο που χρησιμοποιείται στα δημοτικά σχολεία του Κοσόβου, της Αλβανίας, του Μαυροβουνίου, για να γράψει με σχέδια και λέξεις τη δική του διαδρομή προς την ελευθερία.
Η τέχνη έχει σώσει τη ζωή του Halilaj. Ήταν πάντα μια διέξοδος και ένα παράθυρο στη φαντασία, το όνειρο και την αφήγηση ιστοριών.
Οι λέξεις που χρησιμοποιεί είναι από αυτές που χάραξαν οι έφηβοι στα σχολικά θρανία του τόπου του, γωνιώδεις και κάποιες φορές ασύνδετες.
Γεννημένος το 1986 στην τότε Γιουγκοσλαβία, στο σημερινό Κοσσυφοπέδιο, ο Halilaj ήταν 13 ετών όταν το σπίτι της οικογένειάς του κάηκε ολοσχερώς από τα σερβικά στρατεύματα. Αυτός και η οικογένειά του –έχει τέσσερα μικρότερα αδέλφια– μεταφέρθηκαν αργότερα σε αλβανικό προσφυγικό καταυλισμό. Εκεί ζωγράφισε 38 σχέδια, τα μισά με πουλιά σε ειδυλλιακά τοπία, τα άλλα μισά με καμένα σπίτια, τανκς και Σέρβους στρατιώτες με όπλα και ματωμένα μαχαίρια από τις σφαγές που είχε δει, τα οποία τελικά τροφοδότησαν μια από τις πιο ηλεκτρισμένες από βιώματα σταδιοδρομίες στη σύγχρονη τέχνη.
Petrit Halilaj. Φωτ.: Marjorie Brunet Plaza
Ένα αλβανικό «αλφαβητάρι» στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου
Ο Halilaj είναι σήμερα ένας παγκοσμίως αναγνωρισμένος εννοιολογικός καλλιτέχνης, τα σαγηνευτικά και συχνά παιδικά γλυπτά, σχέδια και εγκαταστάσεις του οποίου αφηγούνται πολύ προσωπικές ιστορίες για έναν κόσμο στον οποίο οι προσφυγικές κρίσεις, η έλλειψη στέγης και οι πόλεμοι βρίσκονται στο καθημερινό λεξιλόγιο.
Ζει και εργάζεται στο Βερολίνο, στην Πρίστινα και στην Ιταλία. Έχει εκπροσωπήσει το Κοσσυφοπέδιο στην Μπιενάλε της Βενετίας, έχει πάρει μέρος στην Μπιενάλε του Βερολίνου το 2010 και έχει κάνει ατομικές εκθέσεις στο New Museum της Νέας Υόρκης, στο Hammer Museum στο Λος Άντζελες και στην Tate St. Ives στην Αγγλία.
Στην ταράτσα του ΜΕΤ έχει «χτίσει» έναν προσωπικό χάρτη με την τροχιά των ονείρων, της ζωής και της φαντασίας του. Προέρχεται από την ταξιδιωτική του εμπειρία τα δυο τελευταία χρόνια, όταν ταξίδεψε πίσω, όχι μόνο στο Κοσσυφοπέδιο, αλλά στην Αλβανία, το Μαυροβούνιο, τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Βοσνία, τη Σερβία, σε όλες τις χώρες που φοβόταν να αντικρίσει πριν από μερικά χρόνια.
Ένα αλβανικό «αλφαβητάρι» στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου
Το ταξίδι του ξεκίνησε από την Αλβανία, όπου βρισκόταν ο προσφυγικός καταυλισμός που έζησε, και συνεχίστηκε σε πολλές μικρές πόλεις. Ήταν ένα ταξίδι θεραπείας ενός τραύματος που έχει καθορίσει την τέχνη και την αφήγησή του. «Η ιστορία που λέει ο Petrit είναι πάντα η ιστορία του, αλλά είναι και η ιστορία της κοινωνίας μας», λέει ο Max Hollein, διευθυντής του ΜΕΤ.
Μεγαλωμένος στο μικρό χωριό Runik στο βόρειο Κοσσυφοπέδιο, ο Halilaj ζωγράφιζε πριν μιλήσει. Το Κοσσυφοπέδιο είχε χάσει την αυτονομία του στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν πήρε τον έλεγχο ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς.
Η αλβανική πλειοψηφία στο Κοσσυφοπέδιο, στην οποία ανήκε η οικογένεια Halilaj, διώχθηκε και αναγκάστηκε να κρύβεται, ήταν επικίνδυνο για αυτόν και τα τέσσερα μικρότερα αδέρφια του να παίζουν σε δημόσιους χώρους ή ακόμα και να πηγαίνουν σχολείο.
Ένα αλβανικό «αλφαβητάρι» στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου
Το σπίτι του κάηκε στις αρχές του ’98 και το σπίτι των παππούδων του κάηκε στις αρχές του ’99. Ο πατέρας του, που ήταν χαρτογράφος, μπήκε φυλακή και η οικογένειά του περπατούσε για μέρες μέχρι να φτάσει στην Αλβανία. Κατέληξαν σε προσφυγικούς καταυλισμούς στο Kukës, μια από τις πρώτες αλβανικές πόλεις κοντά στα σύνορα.
Στο ζοφερό και βαρετό αυτό περιβάλλον συνάντησε τον Ιταλό ψυχολόγο Giacomo Poli, ο οποίος βρισκόταν στο στρατόπεδο για να μελετήσει τις επιπτώσεις των τραυμάτων που προκλήθηκαν από τον πόλεμο στους νέους. Ο Poli τον ενθάρρυνε να ζωγραφίσει τις φρικαλεότητες που είχε δει και ειρηνικές σκηνές από τον φυσικό κόσμο, που του πρόσφεραν παρηγοριά. Η μητέρα του, που σχεδίαζε και έραβε ρούχα πριν γίνει πρόσφυγας, ενθάρρυνε τη δημιουργική του φαντασία. Όταν τελείωσε ο πόλεμος, με την οικογένειά του επέστρεψαν στο Κοσσυφοπέδιο και αγωνίστηκαν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους. Φοίτησε σε μια σχολή τέχνης στην κοντινή Peja, μια μεγαλύτερη πόλη, όπου ερωτεύτηκε τη ζωγραφική, τη γλυπτική και την ιστορία της τέχνης. Λαχταρούσε να σπουδάσει στην Ιταλία και κατάφερε να παρακολουθήσει την Ακαδημία Καλών Τεχνών Brera στο Μιλάνο, φιλοξενούμενος της οικογένειας του Poli με τον οποίο είχαν διατηρήσει αλληλογραφία.
Ένα αλβανικό «αλφαβητάρι» στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου
Εκεί μπόρεσε να δηλώσει ανοιχτά ότι είναι γκέι, κάτι που δεν τολμούσε να κάνει στο Κοσσυφοπέδιο. Όπως λέει, «δεν είδα ποτέ δύο ομοφυλόφιλους άντρες στο Κοσσυφοπέδιο μαζί».
Στην Ιταλία ανακάλυψε τον Παζολίνι και τον Φελίνι, τη λογοτεχνία και την arte povera μέσα από το έργο των Alighiero Boetti και Mario Merz. Η επαφή του με την arte povera τον έκανε να κατανοήσει ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει όλα αυτά τα υλικά που προέρχονται από την πραγματικότητα για να εκφράσει πώς καταλαβαίνουμε τον κόσμο. Αποφάσισε να αρχίσει να λέει ιστορίες μέσα από αυτά που υπάρχουν γύρω του.
Έκανε το 2010 το ντεμπούτο του στην παγκόσμια σκηνή, στο Βερολίνο, δημιουργώντας ένα αντίγραφο του χαμένου σπιτιού του σε φυσικό μέγεθος. Η πραγματική ζωή του έγινε έργο τέχνης και ο Halilaj κατάφερε να ξαναχτίσει το πατρικό του στην Πρίστινα, στο οποίο ζουν σήμερα οι γονείς του.
Ένα αλβανικό «αλφαβητάρι» στην ταράτσα του Μητροπολιτικού Μουσείου
Στην ταράτσα του ΜΕΤ τα σχέδιά του μοιάζουν με ουρανογραφίες φτιαγμένες από μπρούτζο και χάλυβα, πουλιά, λουλούδια, αστέρια, μια γιγάντια αράχνη και ένα παραμυθένιο σπίτι-σκελετός που κοιτάζουν το Σέντραλ Παρκ και τον ουρανό της Νέας Υόρκης. Οι λέξεις που χρησιμοποιεί είναι από αυτές που χάραξαν οι έφηβοι στα σχολικά θρανία του τόπου του, γωνιώδεις και κάποιες φορές ασύνδετες. Στο τελευταίο του ταξίδι διέσωσε μερικά από τα παλιά θρανία του σχολείου του πριν αυτό κατεδαφιστεί, κάνοντας μια πολυεπίπεδη καταγραφή των φόβων, των επιθυμιών, των πολιτικών παρορμήσεων και των ποπ μηνυμάτων των γενεών της νεολαίας του Κοσσυφοπεδίου. Στην ταράτσα του ΜΕΤ, ο σκελετός του σπιτιού που κατασκεύασε προέρχεται από μια εικόνα που βρήκε σε ένα θρανίο στο ίδιο δημοτικό σχολείο, αλλά θα μπορούσε επίσης να αντιπροσωπεύει το παλιό σπίτι της παιδικής του ηλικίας ή μια σκηνή σε καταυλισμό προσφύγων.
Η ιστορία και η μνήμη είναι η πηγές μεγάλου μέρους του έργου του μέχρι τώρα. Στις αρχές του 2010 μετέφερε από την πατρίδα του και την οικογενειακή γη 60 τόνους χώματος στην Ελβετία και γέμισε ένα περίπτερο της Art Basel. Όπως και η Λουίζ Μπουρζουά, στήνει μια αράχνη στην ταράτσα του ΜΕΤ, μια εναλλακτική μορφή μητέρας σε έναν κόσμο γεμάτο τρόμους για ένα παιδί πρόσφυγα στα Βαλκάνια, που εφηύρε έναν εναλλακτικό κόσμο ομορφιάς, με έναν ανοιχτό ουρανό, ελεύθερο και ασφαλή για να ονειρευτεί και να παίξει. Ο Petrit Halilaj και τα σχέδιά του στον ουρανό συγχωνεύονται με την αρχιτεκτονική και το τοπίο που τα περιβάλλουν για να δημιουργήσουν μια πολυφωνική σκηνογραφία με ανοιχτή αφήγηση.
Credit φωτογραφιών: Petrit Halilaj (born Kosovo, 1986) Installation view of The Roof Garden Commission: Petrit Halilaj, Abetare, 2024 Courtesy of the artist; Chert Lüdde, Berlin; kurimanzutto, Mexico City / New York; Mennour, Paris. Image credit: The Metropolitan Museum of Art, Photo by Hyla Skopitz
Με στοιχεία από Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης, ΝΥΤ