Premier zonder partij: twijfel over effectiviteit van partijloze Dick Schoof

Beoogd premier Dick Schoof.

De partijloze Dick Schoof is door de vier coalitiepartijen naar voren geschoven als de nieuwe premier. Dat klinkt mooi, maar is zo'n partijloze premier in de praktijk eigenlijk wel zo handig? Experts betwijfelen of Schoof daardoor effectief leiding kan geven aan het nieuwe kabinet. "Dat hij niet de steun heeft van de grootste partij in de coalitie, maakt zijn positie zwak."

Eén van de problemen waar Schoof volgens universitair docent politicologie Simon Otjes snel mee te maken kan krijgen is dat hij minder informatie heeft dan zijn collega's in het kabinet. Dat komt omdat hij als partijloos kabinetslid geen lid is van een van de coalitiepartijen. Hij neemt daardoor geen deel aan de bewindspersonenoverleggen (bpo). Bij die overleggen op de avond voor de ministerraad komen per coalitiepartij de partijtop, de ministers en staatssecretarissen bijeen om de agenda van de ministerraad te bespreken en besluiten te nemen.

"Dat is een belangrijke manier van werken nu. En Schoof kan er last van krijgen omdat hij minder informatie heeft dan de coalitiepartijen", zegt Otjes. "Als premier wil je namelijk vooral weten wat anderen van plan zijn en geen verrassingen tegenkomen."

Verrassingen vreest ook hoogleraar staatsrecht Wim Voermans. "Je gaat als premier zonder de voorbereiding van zo'n bpo redelijk onvoorbereid de ministerraad in." Voermans wijst er wel fijntjes op dat het hem logisch lijkt om die bpo's af te schaffen, zodat besluiten minder worden voorgekookt.

Niet verkozen, geen politiek gewicht

Hoogleraar Voermans ziet ook een ander probleem voor Schoof in de ministerraad. "Omdat Schoof zelf geen verkiezingen heeft gewonnen ontbreekt het hem aan politiek gewicht." En juist dat is nodig om iets voor elkaar te krijgen, zegt Voermans. De voorgangers van Schoof als premier zijn daar gekomen omdat ze verkiezingen hebben gewonnen en een grote partij vertegenwoordigen. "Dan stel je wat voor. Maar Schoof heeft dat politieke gewicht dus niet. En dat zou weleens lastig kunnen worden", zegt Voermans.

Ook hoogleraar staatsrecht Paul Bovend'Eert denkt dat dat een probleem kan worden. "Het is gebruikelijk dat de premier afkomstig is uit de grootste partij in de coalitie. En op die manier legt hij gewicht in de schaal. Want de grootste partij steunt hem. Dat kun je gebruiken als politiek wapen, als machtsmiddel. Want wat hij wil, wil de grootste partij ook en dat legt gewicht in de schaal. Als je de premier passeert, verlies je de steun van de grootste partij. En dat is nu bij Schoof niet zo. Dat geeft een heel andere dynamiek en maakt zijn positie veel zwakker."

En dat geldt niet alleen in de ministerraad, maar ook internationaal, bijvoorbeeld in Europa. "In internationaal verband wordt je onmiddellijk de maat genomen. Het zijn een soort statusdingetjes, maar het ontbreekt Schoof ook internationaal aan politiek gewicht, omdat hij niet gekozen is", zegt Voermans. En dat kan lastig zijn, denkt hij, want Schoof wordt, bijvoorbeeld in Europa, met nogal een forse wenslijst op pad gestuurd, met de vraag om uitzonderingsposities op het gebied van landbouw en migratie.

Europees vooroverleg

Ook Otjes vreest daarvoor. "Als premier zal Schoof lid zijn van de Europese Raad. Daarin zetten de regeringsleiders van de EU-landen de grote lijnen van het beleid uit. Dat is een zeer belangrijk orgaan. En daar is, net als in het bewindspersonenoverleg voorafgaand aan de ministerraad, vooroverleg. En dat gebeurt langs de partijlijnen, christendemocratische premiers met elkaar, liberale premiers met elkaar, noem maar op. Zij stemmen hun standpunten af. Zo bereik je zoveel mogelijk. Schoof mist dat omdat hij geen partij heeft."

En het is juist voor Schoof best wel noodzakelijk, want hij heeft weinig ervaring met onderhandelingen, zegt Otjes. "Toen Mark Rutte en Jan-Peter Balkenende begonnen, hadden ze tenminste nog onderhandeld over een regeerakkoord. Maar dat heeft Schoof niet eens gedaan. En Nederland heeft een neiging tot het kiezen van best wel 'provinciale' mensen als premier. Een oud-minister van Buitenlandse Zaken die ervaring heeft met het onderhandelen op dit niveau, is sinds de Tweede Wereldoorlog geen premier geworden."

Hoogleraar Bovend'Eert wijst ook nog op het 'democratisch deficit' doordat Schoof straks niet verkiesbaar is en de kiezer hem dus niet kan afrekenen op wat hij wel of niet voor elkaar heeft gekregen. "Als partijloos persoon zal hij niet aan het einde van de kabinetstermijn als politiek leider de verkiezingen in gaan. Kiezers zullen hem niet kunnen afrekenen op zijn beleid. Dat is een democratisch tekort. Want dat kunnen kiezers gewoonlijk wel", zegt de hoogleraar. "Bij de verkiezingen zit Schoof erbij en kijkt ernaar."

Verkrampte optredens

De experts kijken daarnaast ook naar de publieke optredens van Schoof. "Hij heeft het lastig met communiceren. Hij ziet er verkrampt en vermoeid uit en vindt het moeilijk om een houding te vinden", zegt Voermans.

Ook Otjes is verontrust door de 'ongemakkelijke' optredens van Schoof voor de verzamelde pers. "Hij is niet gewend om op te treden voor camera's. Maar de afgelopen tientallen jaren was een belangrijk onderdeel van het werk van een premier ook het 'verkopen' van het kabinetsbeleid. En dan zie je dat Schoof daar weinig ervaring mee heeft. En dat is lastig met een kabinet zoals dit, waar een deel van de bevolking veel twijfels over heeft. Juist dan is dat verkopen van beleid zo belangrijk."