"Rosja szczelnie zamknęła się w czarnym worku". Paweł Reszka o tragedii po śmierci Aleksieja Nawalnego

Paweł Reszka

Pomyślałem, że to, co się stało, unieważnia całą przeszłość. Dla mnie Rosja popełniła samobójstwo. Myślę, że teraz i ona jest szczelnie zamknięta w jakimś czarnym worku. Gdyby nie była martwa, musiałaby przynajmniej zapłakać. Myślę o Rosji i nie widzę ani stołu, ani naszej ulicy. Tylko czarny worek. Nic więcej — pisze dziennikarz Paweł Reszka w książce “Stolik z widokiem na Kreml”.

• Aleksiej Nawalny uważał, że Krym należy się Rosji. — Mówił o tym w sposób taki niejednoznaczny, niejasny. Mówił, że Krym to nie jest kanapka, żeby ją brać, a potem oddawać — ocenia Paweł Reszka
• — Nawalny w zestawieniu z Putinem to była jednak przepaść. Był bardzo przystojnym mężczyzną, wysokim, dbał o siebie, do tego miał niesamowity refleks, był bardzo błyskotliwy. Putin to wszystko stracił — ocenia Reszka
• Ekspert zauważa także zmianę w zachowaniu Julii Nawalnej
• — Słuchałem ostatnio jej przemówień, np. z 2013 r. Widać, że dziewczyna nie ma doświadczenia, że głos jej drży, ale przemawia tak, że porywa. Jej przemówienie z Monachium, już po śmierci Nawalnego, kiedy mówi: “chciałabym, żebyście uczestniczyli w mojej wściekłości” to już pełen profesjonalizm — podkreśla w rozmowie z Onetem
• Więcej informacji znajdziesz na stronie głównej Onetu

Paweł Reszka: Aleksieja Nawalnego mordowano po kawałku. W 2021 r. zdecydował się wrócić do Rosji. Wiedząc, że go zamkną.

Magdalena Rigamonti: Co to był za facet?

To był polityk bardzo sprawny i bardzo kontrowersyjny.

Mówił, że Krym należy się Rosji.

Mówił o tym w sposób taki niejednoznaczny, niejasny. Mówił, że Krym to nie jest kanapka, żeby ją brać, a potem oddawać. Pamiętam, że te słowa o kanapce i o Krymie powiedział na antenie Echo Moskwy, kiedy jego współwywiadowanym był Igor Striełkow/Girkin, oficer rosyjskich służb specjalnych, który wcześniej, w 2014 r. zajmował Słowiańsk.

Byłem wtedy w Słowiańsku i wiem, że jego tzw. komandosi nie tylko katowali Ukraińców, ale też ich rozstrzeliwali. Prawdopodobnie Girkin sam ich rozstrzeliwał… No, ale Nawalnego nie zapamiętamy z tego, że rozmawiał z Girkinem, tylko że był demokratą, walczył z korupcją, który chciał, żeby Rosja zmieniła się w normalne, nowoczesne państwo. On był takim zwierzęciem politycznym, miał niesamowity talent i ciąg do polityki. Potrafił zmienić skomplikowane rzeczy w mem. Partia Jedyna Rosja została nazwana przez niego partią żulików, złodziei. Albo nagle zabrał nas na wycieczkę do pałacu Putina.

Ten materiał został opublikowany dzień po aresztowaniu Nawalnego.

Pokazywał pokoje, sprzęt. Niesamowite wrażenie zrobiła na Rosjanach na przykład szczotka do czyszczenia toalety za 700 euro (ok. 3 tys. zł — przyp. red.). Potem ludzie robili kukły Putina w carskiej koronie i ze szczotką zamiast berła. Kreml musiał jakoś zareagować, powiedzieć, że to kłamstwo, że Nawalny kłamie, a ten pałac należy do biznesmena Arkadija Rotenberga. Natychmiast po Moskwie, po całej Rosji zaczął kursować dowcip: przychodzi mąż, żona z kochankiem w łóżku. Mąż mówi: co tu się dzieje? A żona: to nie mój kochanek, to Rotenberga. A więc Nawalny trochę Putina ośmieszał.

A na dodatek Nawalny w zestawieniu z Putinem to była jednak przepaść. Był bardzo przystojnym mężczyzną, wysokim, dbał o siebie, do tego miał niesamowity refleks, był bardzo błyskotliwy. Putin to wszystko stracił. Po pierwsze jest niskiego wzrostu, po drugie już widać, że jakiś tam botoks sobie wstrzykuje, a przecież kiedyś był symbolem seksu, symbolem jakiegoś takiego lepszego, fajnego Rosjanina. Przecież powstawały o nim piosenki: Chciałabym takiego jak Putin… On się zresztą fotografował z gołym torsem na koniu i widać, że to nie przypadek, tylko budowany image. Wszystko to jednak zaczęło gasnąć. Poza tym promowano go jako wzorowego ojca rodziny.

No i nie udało się.

Bo nie dość, że się rozwiódł w brutalnych okolicznościach, zmuszając swoją byłą małżonkę do tego, żeby powiedziała, że wszystko jest w porządku. Zresztą, dzięki fundacji Nawalnego okazywało się, że coraz to nowa przyjaciółka Putina jest na państwowym garnuszku. Można powiedzieć, że Nawalny był przeciwieństwem Putina. Wzorowy mąż. Dwójka dzieci. I miłość, miłość. Z Julią rzeczywiście byli fajną parą. To też niezwykłe, bo w Rosji żony są raczej ukrywane, a ona była zawsze koło niego.

Ukrywane ze względów bezpieczeństwa czy dlatego, że kobieta nie ma nic do gadania?

Co tam baba będzie tam robiła czy mówiła… Jednym z niewielu, który przełamał ten mit, był Gorbaczow. Jego żona Raisa Gorbaczowa stała się wpływową osobą, widać było, że ona się liczy w życiu politycznym prezydenta Gorbaczowa. Myślę, że Julia Nawalna odgrywała podobną rolę, chociaż ona ciągle mówiła: ja to chciałabym być żoną polityka, a nie politykiem, chciałabym, jak Aleksiej wróci do domu, żeby to było wszystko normalne.

Słuchałem ostatnio jej przemówień, np. z 2013 r. Widać, że dziewczyna nie ma doświadczenia, że głos jej drży, ale przemawia tak, że porywa. Jej przemówienie z Monachium, już po śmierci Nawalnego, kiedy mówi: chciałabym, żebyście uczestniczyli w mojej wściekłości to już pełen profesjonalizm. Z tego, co słyszałem, ona doradzała Nawalnemu, była pierwszą czytelniczką jego tekstów, jego wystąpień. Ciekawe jest to, że Nawalny zawsze chciał tej Julii zaimponować. Czyli cała ta zadyma była o to, że Aleksiej chciał zaimponować Julii.

“Okazało się, że Julia Nawalna potrafi być jak taran”

Julia Nawalna mówi, że chciałaby kontynuować dzieło męża.

Jest ekonomistką. Moim zdaniem spokojnie może kontynuować to, co robił Aleksiej.

Może być twarzą rosyjskiej opozycji?

Byłoby fajnie, bo opozycja rosyjska jest zatomizowana i chyba potrzebuje kogoś takiego. Julia Nawalna ma bardzo czystą biografię i kiedy przychodzi do działania, to potrafi się postawić, potrafi coś zrobić. To było widać, kiedy specsłużby rosyjskie otruły Nawalnego nowiczokiem. On leciał z Omska do Moskwy, zasłabł na pokładzie samolotu. Po wylądowaniu w Omsku Aleksiej trafił do szpitala. Julia tam przyjechała. Mąż w śpiączce, a lekarze nic nie robią. Widać, że się boją, ale nie o życie pacjenta, tylko o siebie. Stwierdziła, że trzeba go natychmiast stamtąd wywieźć.

I wywiozła go na zachód.

Do Berlina. Choć zasugerowano jej, żeby zwróciła się z prośbą do Putina o to, żeby pozwolił na transport Nawalnego. A ona zwróciła się z żądaniem. Zażądała natychmiastowej zgody na to, żeby go wywieźć. I to się zdarzyło.

I znajcie moją łaskę — pokazał Putin.

Albo i nie. Być może nie chciał, żeby Nawalny umierał w świetle kamer, bo cały świat już był w Omsku przed kliniką. W każdym razie doprowadziła do tego, że go wywieziono. Niemieccy lekarze zdiagnozowali od razu, że to jest trucizna i to trucizna, do której mają dostęp rosyjskie służby specjalne. Wyleczono go z trudem. Ona cały czas była przy nim. Do historii rosyjskiej polityki przejdzie pierwszy wpis Nawalnego po tym, kiedy się obudził: “Julio, uratowałaś mnie, dzięki tobie żyję”. Nagle się okazało, że ta szczupła, delikatna blondynka potrafi być jak taran.

“Może część zachodnich polityków zrozumie, że to nie żarty”

Ta śmierć Aleksieja Nawalnego się do czegoś przyda?

Może do jakiegoś otrzeźwienia, przecież to się działo, kiedy była konferencja w Monachium do spraw bezpieczeństwa. Może część polityków zachodnich zrozumie, że to nie żarty, że więcej broni zostanie dostarczone Ukrainie. Może też dla samej opozycji rosyjskiej się przyda.

Anatolij Marczenko, opozycjonista rosyjski, zapomniana postać, dysydent, który pół życia spędził w więzieniach, napisał książkę “Moje zeznania”. Tak był wymęczony przez reżim sowiecki, że po studniowej głodówce umarł w więzieniu w 1986 r. W zasadzie został zabity w tym więzieniu. Po kawałku tak jak być może Nawalny. Nie wiadomo, czy Nawalnego ktoś po prostu nie udusił… Wiemy natomiast, że go po kawałku zabijano.

Marczenko były chyba ostatnim sowieckim więźniem politycznym, którego w takich okolicznościach zabijano. Pomyślałem sobie, że od czasów stalinowskich, przez tych wszystkich przywódców, pociąg rosyjski jechał w stronę demokracji, a za Putina zrobił zwrot i jedzie w stronę stalinizmu. I właśnie minęliśmy 1986 r. Jeżeli już za tęczową wstążkę idzie się do więzienia, to o czym my mówimy. Przeczytałem, że duży rosyjski sklep internetowy zaczyna wycofywać niektóre pozycje, ponieważ w Rosji zakazana jest i karana więzieniem propaganda LGBT. Te pozycje autorstwa Dostojewskiego i Platona… Czy Platon była aktywistą LGBT? Nie wiem.

Opisujesz, jak ponad 30 lat temu powstawał Memoriał, jak powstawała wielka instytucja, która miała powiedzieć rosyjskiemu społeczeństwu, a w zasadzie rosyjskiemu narodowi, bo ciągle trwa dyskusja, czy w Rosji się wykształciło społeczeństwo. Wówczas był jednak taki moment, że ludzie chcieli wiedzieć o zbrodniach stalinowskich, był dostęp do archiwów, można było archiwa kupić na czarnym rynku od jakichś byłych ludzi z KGB.

Memoriałowcy jeździli po całej Rosji. Każdy chciał się dowiedzieć czegoś o swojej rodzinie.

Bo wcześniej nie można było nawet pytać.

Wcześniej to nawet nie można było o ofiarach pamiętać. W Związku Radzieckim były popularne zdjęcia z zamazanymi twarzami. Jeżeli ktoś był wrogiem narodu, to na rodzinnej fotografii zamazywano jego twarz albo wycinało. Rosjanie chcieli się dowiedzieć o przeszłości, a potem znowu zaczęli się bać. Poznałem dwie takie dziewczyny z Nowej Gazety. Świetne dziennikarki, fotoreporterka i dziennikarka, które przejechały się po więźniach Gułagu i strażnikach Gułagu, którzy jeszcze żyli. Poprosiły, żeby pokazali jedną rzecz, która im została z tamtych czasów i okazało się, że ci ludzie się bali.

I więźniowie i strażnicy?

Więźniowie szczególnie, bo podpisywali kiedyś, że nie będą mówili o tym, co przeżyli. Strażnicy? Bardzo wielu z nich czuło realną dumę z tego, co robiło. Mówili, że nic złego nie robili, że ci ludzie przecież mieli wyroki…

Prawo jest prawo.

Tak, prawo jest prawo. Jak ktoś tam się buntował, to trzeba przecież było użyć siły… Teraz kiedy Nawalnego zabili, to rektorzy wyższych uczelni dostali polecenie, żeby organizować studentom zajęcia dodatkowe. Po to, żeby studentom nie przychodziły durne myśli i żeby nie wychodzili na ulicę krzyczeć o wolności albo o tym, że w Ukrainie trwa wojna, że to rosyjska agresja. I rektor z Uniwersytetu Medycznego na Uralu napisał taką odezwę, która zaczyna się od tego: przede wszystkim Nawalny to przestępca… Przecież został skazany za obrazę weterana, za obrazę sądu, za malwersacje finansowe i za ekstremizm oczywiście. Ogólnie rzecz biorąc, był kryminalistą i to trzeba studentom mówić. Kiedyś w gułagu w Permie było muzeum represji, teraz jest muzeum penitencjarne, takie, żeby też oddać hołd strażnikom, żeby zrównoważyć historię. No bo dlaczego tak wszystko negować…

Skoro te łagry ciągle są.

Polarny Wilk, w którym siedział Nawalny to część Gułagu. Rozmawiałem z Władimirem Osieczkinem, aktywistą, dziennikarzem, który się zajmuje systemem penitencjarnym w Rosji. Teraz już jest na emigracji, ale te wszystkie filmy, które widzimy o torturach w rosyjskich więzieniach, o gwałceniu kijem od szczotki, zmuszaniu do zeznań to jego praca, jego zasługa. Mówi, że strażnicy wcale się nie zmienili. Kiedy jest święto NKWD, to organizują w łagrach imprezy. U wielu naczelników nad biurkami wciąż wisi portret Dzierżyńskiego.

Jakie warunki miał Nawalny?

Był tam chyba od dwóch miesięcy. Wiemy, że w ciągu tej całej dwuletniej odsiadki 27 razy był w karcerze. To zresztą Dmitrij Muratow, redaktor naczelny Nowej Gazety i noblista, powiedział, że na co by nie umarł, nie zginął, Aleksiej Nawalny, to i tak Putin go zabił, bo żaden człowiek nie wytrzyma zamykania w karcerze tyle razy. Bardzo malutka cela. Tam jest zimno.

Czasem stoi woda na podłodze.

Na początku siedział w wieloosobowej celi. Opowiadał mi jego współpracownik, że budzili go co godzinę. A kiedy Nawalny zaczął się domagać tego, żeby się spotkać z niezależnym lekarzem, bo jeszcze odczuwał skutki tego otrucia, odmówiono mu, więc zaczął głodówkę. I wtedy na wieloosobowej sali, pojawiła się maszynka gazowa do gotowania i inni więźniowie zaczęli gotować rosół. W historii Gułagu to się wcześniej nigdy nie zdarzyło.