Μαρίνα Φωκίδη: «Η εικαστική επιμέλεια πρέπει να είναι κατανοητή απ’ όλους»

Σπάνια μία επιμελήτρια τέχνης μπορεί να μεταδώσει τόσο συναίσθημα, αγωνία και αληθινό ενδιαφέρον σ’ αυτό που κάνει. Στην Ελλάδα το να είσαι curator τέχνης δεν θα έλεγε κανείς πως είναι εύκολο ή δημοφιλές, σίγουρα όμως είναι ένα λειτούργημα αντίστοιχο εκείνου του καλλιτέχνη.

Η Μαρίνα Φωκίδη επιμελείται εκθέσεις πάνω από είκοσι χρόνια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και το κάνει και σήμερα με το ίδιο πάθος που είχε όταν ξεκινούσε αυτό το υπέροχο αλλά και πολλές φορές δύσβατο ταξίδι στον κόσμο της τέχνης.

Το CNN Greece βρέθηκε με την επιμελήτρια Μαρίνα Φωκίδη και μίλησε μαζί της για πολλά σημαντικά θέματα που απασχολούν όχι μόνο τους καλλιτέχνες και τους επιμελητές τέχνης, αλλά και τους απλούς ανθρώπους που έχουν ένα ελάχιστο ενδιαφέρον για τον εικαστικό κόσμο στη χώρα μας.

H Μαρίνα Φωκίδη είναι θεωρητικός τέχνης και επιμελήτρια. Από τότε που ολοκλήρωσε τις σπουδές της στα διεθνώς γνωστά πανεπιστήμια Parsons Schools of Design/New School of Social Research (BFA) και Goldsmiths College/University of London (MA) εργάζεται ως επιμελήτρια, επισκέπτρια λέκτορας και συγγραφέας τέχνης για διαφορετικούς πολιτιστικούς οργανισμούς, πανεπιστήμια, και πολιτιστικές εταιρείες σε όλο τον κόσμο.

Η Μαρίνα Φωκίδη, curator, Photo/Στάθης Μαμαλάκης.

Η επιμελητική της πρακτική εστιάζει με συνέπεια σε κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, με ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο της εντοπιότητας και των πολιτισμικών τοπικών παραδόσεων και την επιρροή αυτών στη σύγχρονη παγκόσμια εικαστική δημιουργία.

Ακολουθεί ολόκληρη η συνέντευξη με την επιμελήτρια Μαρίνα Φωκίδη:

Πόσο καιρό ασχολείσαι με την επιμέλεια και τι ήταν αυτό που σε τράβηξε σε αυτό;

Μαρίνα Φωκίδη: Πολλά χρόνια, πάνω από είκοσι. Το πρώτο μου πτυχίο ήταν στις καλές τέχνες αλλά από τότε που ήμουν στο Parson School of Design είχα καταλάβει ότι δεν είχα την ιδιοσυγκρασία και τον κουράγιο ενός καλλιτέχνη. Μου άρεσε πολύ να ζωγραφίζω αλλά δεν είχα αυτό που βλέπεις σε ορισμένους καλλιτέχνες να χάνονται στη δουλειά τους και να ανακαλύπτουν αλλεπάλληλους κόσμους, καμιά φορά απομονωμένοι από τα πάντα. Ήξερα από τότε ότι θα γίνω κάποιου είδος «γέφυρα» και αυτό συνέπεσε με την αλλαγή του ρόλου της επιμελήτριάς από φροντιστή μουσειακών συλλογών σε auter εκθεσιακών ενοτήτων.

Το art journal που εκδίδεις με τίτλο South (As a State of Mind) είναι πολύ σημαντικό στον ελληνικό χώρο της τέχνης. Πες μας λίγο την ιστορία πίσω από αυτό.

Μαρίνα Φωκίδη: To South As a State of Mind είναι ένα σημαντικό περιοδικό σε όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα, ίσως και περισσότερο στο εξωτερικό γιατί έχει γίνει ακόμη και case study σε διδακτορικές εργασίες. Θέλαμε να κάνουμε ένα αντιστάθμισμα στην ιδέα της «δυτικής σκέψης» που ήρθε και απλώθηκε σε όλο τον κόσμο ως η ορθή και ανώτερη αντίληψη, ως ο σωστός τρόπος ζωής από την ανατολή μέχρι την δύση το βορρά μέχρι τον νότο. Ο παγκόσμιος Νότος έχει υπάρξει πολλές φορές στο επίκεντρο της κοινωνικής και καλλιτεχνικής θεωρητικής σκέψης. Παρόλο όμως ότι εξαίρετοι μελετητές έχουν γράψει για τον Παγκόσμιο Νότο, τα σύνορα του ορίστηκαν κυρίως από βόρειους μελετητές που ίσως και να τους άρεσε να ομαδοποιήσουν του Νότιους σε μια περιοχή από κάτω – μια περιοχή μετά το αποικιοκρατισμό που τελικά ορίστηκε με αποικιοκρατικές αντιλήψεις. Δεν μελετάμε ποτέ την παγκόσμια Δύση ως ενότητα. Όλα αυτά θέλαμε να τα βάλουμε στην συζήτηση για να τα σκεφτούμε ξανά και να δημιουργήσουμε μια ελεύθερη πλατφόρμα στην οποία όποιος θέλει να μπορεί να μοιραστεί τις ιδιοσυγκρασίες και τις διαφορετικότητες τους πάντα σε συνύπαρξη. Και το πείραμα πέτυχε πολύ περισσότερο από όσο είχαμε ποτέ φανταστεί.Τα πάντα είναι θέμα οπτικής: αν ρωτήσεις κάποιον στη Βραζιλία για την Ελλάδα, θα σου την περιγράψει ως Βορρά. Στην Ευρώπη-από οικονομικής απόψεως: η οικονομία του Νότου ήρθε σε αντίθεση με την οικονομία του Βορρά. Το 2012 όταν ξεκινήσαμε το περιοδικό ήταν μια περίοδος που η Ελλάδα αναφερόταν συνέχεια στον Τύπο ως μέρος του Νότου. Αναρωτηθήκαμε: «γιατί τέτοια μανία να μας χαρακτηρίζουν ως Νότο ξαφνικά»; Και εκεί συνειδητοποιήσαμε ότι πάντοτε στο Νότο οι αποικιοκράτες απέδιδαν μια σειρά από χαρακτηριστικά: τεμπελιά, φωνές, δράματα, κτλ., τα οποία όντως ενώνουν κατά κάποιον – θετικό τρόπο – τους λαούς των χωρών του Νότου. Σημαντικό φυσικά ρόλο παίζει και το κλίμα. Δείτε τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνικότητα εξελίσσεται έξω στο δρόμο ή μέσα στο σπίτι, τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι λαοί έχουν μάθει να κοινωνικοποιούνται και να διαμορφώνονται Το μανιφέστο μας το οποίο και εκδώσαμε στο πρώτο τεύχος ενίσχυε την άποψη να επικρατήσει ο νότιος τρόπος σκέψης. Το περιοδικό εκδίδονταν ανελλιπώς από το 2012 μέχρι την καραντίνα (2020) κι έγινε το επίσημο περιοδικό της documenta 14 και έφτασε σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Τώρα εδώ και ένα ολόκληρο χρόνο περιμένουμε να πάρουμε την θετική απάντηση από ένα πολύ ισχυρό πολιτιστικό οργανισμό στον οποίο ζητήσαμε να μας «υιοθετήσει» τουλάχιστον για 2 ακόμη τεύχη. Συνεχίζουμε να ελπίζουμε στο «ναι» τους γιατί αξίζει.

Σαν επιμελήτρια έχεις κάνει άπειρα και σημαντικά πράγματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, κάτι όμως που μας έχει μείνει στη μνήμη ήταν η Κunshtalle Αthena, θα ξαναδούμε κάτι ανάλογο;

Μαρίνα Φωκίδη: Η Kunsthalle Athena ήταν ένα ευέλικτο κέντρο τέχνης αφιερωμένο στον οπτικό πολιτισμό της εποχής μας. Ο κύριος στόχος του ήταν να επαναφέρει τη σύγχρονη τέχνη και τη σημασία της στην δημόσια σφαίρα, δίνοντας προτεραιότητα στη δυνατότητα συμπαραγωγής και κατ’ επέκταση στην αναδιανομή του πολιτισμού. Αντλώντας από δημιουργικές πηγές ποικίλων προελεύσεων και παρέχοντας έναν ζωτικό πυρήνα κοινωνικής αλληλεπίδρασης και ανταλλαγής, ενημερωνόταν διαρκώς από την ιδιοσυγκρασία και την ιδιαιτερότητα της Αθήνας και του κοινού της. Επιθυμία μας ήταν να δώσουμε έμφαση στη συνεχή μεταμόρφωση της «πόλης» ως συμβολικό τόπο παραγωγής και διάδοσης του σύγχρονου πολιτισμού παγκοσμίως. Η Kunsthalle Athena ιδρύθηκε το 2010 και έκλεισε τον πρώτο κύκλο της το 2015. Υπήρχαν πολλοί επισκέπτες που δεν την συνδύασαν με μένα και αυτό ήταν και η μεγαλύτερη επιτυχία της. Εκεί η νομισματική οικονομία είχε πραγματικά γίνει ανταλλακτική και το νόμισμα ήταν η αγάπη. Πόσα ευρώ θα δίνατε για μια πραγματική αγάπη αναρωτιόμασταν; Εν μέσω της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα κατάφερε να αποτελέσει ένα ζωντανό πυρήνα καλλιτεχνικών εκθέσεων, δράσεων, και δημόσιων ομιλιών, και να αποκομίσει σημαντικό διεθνές ενδιαφέρον για την σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή της Ελλάδος. Ένας από τους λόγους που προσέλκυσε την documenta 14 είναι και η Kunsthalle Athena και αυτός ήταν ο σκοπός μας. Τώρα ο συγκεκριμένος χαρακτήρας κέντρου τέχνης ανήκει σε εκείνη την εποχή. Αλλά κάθε πόλη έχει ανάγκη μια Kunsthalle και είναι μέσα στις ευχές και ελπίδες μου να ξαναγίνει μια τέτοια στην Αθήνα και να μπει στο δίκτυο των Kunsthalle διεθνώς. Ο χαρακτήρας της θα είναι διαφορετικός και πιο κοντά στις σημερινές ανάγκες και συζητήσεις. Για να δούμε. Μακάρι.

Curatorial & Advisory Board της Sparks Art Fair. Η Μαρίνα Φωκίδη δεύτερη από αριστερά. photo/aeliaandthecamera

Τώρα κάνεις το curating στο Spark Art Fair στη Βιέννη, στο οποίο παίρνουν μέρος μερικές από τις πιο σημαντικές γκαλερί στην Αθήνα. Τι θα δούμε εκεί;

Μαρίνα Φωκίδη: H Spark Art Fair είναι μια art fair, όπως είναι και η δική μας Αrt Αthina και άλλες σε άλλα μέρη του κόσμου. Επομένως θα δούμε για τέσσερεις μέρες στην πρωτεύουσα της Αυστρίας περίπου 80 γκαλερί από όλο τον κόσμο, που παίρνουν μέρος με τους καλλιτέχνες που εκπροσωπούν. Η ιδιαιτερότητα αυτής της fair (όπως λέγονται αυτές οι συνευρέσεις-εκθέσεις) είναι ότι κάθε γκαλερί κάνει μια ατομική παρουσίαση καλλιτέχνη και κάθε γκαλερί επίσης, ανεξαιρέτως από το οικονομικό status και φήμη τη στον κόσμο της τέχνης, έχει το ίδιο μέγεθος χώρου μέσα στην fair. Με αυτό το προ-αποφασισμένο πλαίσιο, τις solo παρουσιάσεις και την ισομερή συμμέτοχή, σπάει κάπως ο υπέρ-εμπορικός χαρακτήρας και οι τάσεις «εδαφικότητας» που παρατηρούνται καμιά φορά σε τέτοιες μεγάλες οργανώσεις και αντικατοπτρίζουν (δυστυχώς) τον κόσμο μου ζούμε. Το απίθανο δε είναι ότι όλη η fair είναι επιμελημένη που σημαίνει ότι όλες οι συμμέτοχές είτε ξεκίνησαν από πρόσκληση των καλλιτεχνών από τους επιμελητές είτε είναι αιτήσεις που συζητήθηκαν και πέρασαν στο τελικό στάδιο. Με αυτό τον τρόπο διαφυλάσσεται φυσικά η ποιότητα και ότι άλλο μαζί με αυτήν. Είναι τιμή μου να είμαι μια από τους τέσσερις επιμελητές (η μόνη γυναίκα) καλεσμένη από την Αυστριακή εταιρία που διαχειρίζεται την οργάνωση. Αυτό με κάνει να νιώθω ότι υπάρχει εμπιστοσύνη στο πρόσωπο μου σε διεθνές επίπεδο και για διεθνείς αποφάσεις. Φυσικά και κάλεσα κάποιες ελληνικές γκαλερί και αυτές είναι οι Dio Choria με τους καλλιτέχνες The Callas, η Allouche Bennias με τον καλλιτέχνη Theo Michael, η Crux με καλλιτέχνη την Renate Graff, η Citronne με καλλιτέχνη τον Πάνο Χαραλάμπους, και η ελληνικής καταγωγής γκαλερίστα Françoise Heitsch (Μόναχο) με καλλιτέχνη τον Christopher Cozier. Κάτω λοιπόν από τον τίτλο A City in Dialogue, παράλληλα με την κεντρική παρουσίαση η οποία είναι επίσης αποτέλεσμα επιμέλειας εφόσον οι καλλιτέχνες/γκαλερί τοποθετήθηκαν σε σύνολα εγγύτητας βάση του διαλόγου των έργων που παρουσιάζουν, οι επισκέπτες θα μπορούν να παρακολουθήσουν ένα δυνατό πρόγραμμα ομιλιών για μουσεία, μπιενάλε, καινούργιες τεχνολογίες στην τέχνη κτλ , όπως και ένα πρόγραμμα ταινιών μικρού μήκους από πολύ γνωστούς καλλιτέχνες και επίσης μια εγκατάσταση ελεύθερων γλυπτών στον χώρο ανάμεσα στα οποία και έργα των δικών μας Γιώργου Λάππα και του νεότερου Ανέστη Ιωάννου.

Πώς βλέπεις τον χώρο της τέχνης στην Ελλάδα; Είσαι αισιόδοξη;

Μαρίνα Φωκίδη: Ναι είμαι αισιόδοξη – πάντα ήμουν λίγο γιατί αυτό μόνο σε βοηθάει να κάνεις αδιάκοπα πράγματα σε μια δύσκολη κατάσταση για την σύγχρονη τέχνη όπως ήταν η Ελλάδα και δεν εγκατέλειψα ποτέ την χώρα, (ως βάση) ούτε την εγχώρια σκηνή, ούτε την τέχνη παρόλο που δούλεψα όλα αυτά τα χρόνια και διεθνώς. Νομίζω έχουν γίνει στο παρελθόν πολλές προσπάθειες και ότι η documenta 14 ήταν ένα σημείο αλλαγής. Πιστεύω ότι η πολιτεία ενδιαφέρεται επιτέλους και υπάρχει και πολύ ενέργεια τόσο από φορείς όσο και από ανεξάρτητους παίκτες. Βοηθάει και πολύ η ενέργεια που έχουν φέρει στην τέχνη και οι διεθνείς μέτοικοι (καλλιτέχνες, επιμελητές κτλ) ακόμη και αν κάποιοι είναι παροδικοί.

Έχεις κάνει επιμέλειες εκθέσεων στο εξωτερικό – ίσως ακόμη περισσότερες απ’ ό,τι στην Ελλάδα. Ποιες είναι οι διαφορές μας με τις άλλες χώρες σε θέματα οργάνωσης και χρηματοδότησης;

Μαρίνα Φωκίδη: Διαφορές υπάρχουν και ευτυχώς! Είμαι προασπίστρια της τάσης site – sensitive και πιστεύω πως παράλληλα συστήματα πρέπει να απαντούν στην υποκειμενικότητα του τόπου που ανήκουν. Στην documenta 14 παραδείγματος χάριν που ήταν μια τέτοια περίπτωση επειδή ταυτόχρονα έπρεπε να οργανωθεί και να παρουσιαστεί σε δυο εντελώς διαφορετικά μέρη την Ελλάδα και την Γερμανία πολλοί μύθοι και στερεότυπα καταρρίφτηκαν όπως αυτό των ανοργάνωτων Ελλήνων και των οργανωμένων Γερμανών. Νομίζω πως στην Ελλάδα υπάρχει, τρόπος, οργάνωση, ευελιξία και μαζί συναίσθημα και φιλότιμο που βοηθάει τελικά σε οργανωτικές προκλήσεις. Αυτό που λείπει είναι η παιδεία γύρω από την σύγχρονη τέχνη από μικρή ηλικία και επίσης η συστηματική χρηματοδότηση σε πρόσωπα – καλλιτέχνες, αίθουσες τέχνης, επιμελητές και όχι μόνο σε ιδρύματα. Είμαι αισιόδοξη ότι αυτά θα αλλάξουν σιγά σιγά. Είμαστε πιστεύω σε καλό δρόμο.

Ποια είναι η άποψη σου για τα artist run spaces; Είσαι υπέρ; Η Αθήνα είναι γεμάτη πλέον. Είναι αυτό μία ένδειξη του ακραίου gentrification ή όχι;

Μαρίνα Φωκίδη: Πιστεύω ότι είναι ότι καλύτερο υπάρχει, ότι η ενέργεια που φέρνουν στις πόλεις είναι απίθανη. Μοναδική! Ακόμη και αν είναι παροδική. Βλέπω τα ανεξάρτητα artists run spaces ως μικρές αδελφές της kunsthalle athena και μαζί ως την συνέχεια μιας τυπολογίας για μια συνύπαρξη ισόμερους ανταλλαγής ανάμεσα σε φαινομενικά δυνατούς τόπους και πιο αδύναμους, που παρουσιάσαμε στην documenta 14. Τώρα όποια/όποιος εστιάζει στο gentrification, ή στο regeneration των συγχρόνων πόλεων και το συνδυάζει με όλες τις ανεξάρτητες προσπάθειές με αφήνει παγερά αδιάφορη. Αυτό είναι κάτι αναπόφευκτο από τις πόλεις, γιατί να καταστρέψουμε και ότι καλό φέρνει μαζί; Είναι σαν να βρίζουμε το ίντερνετ και το ψηφιακό κόσμο…να όμως που όλα παίρνουν την θέση τους τελικά. Και οι ανεξάρτητοι χώροι θα ανθίσουν παντού και στην εξοχή εάν χρειαστεί. Στην kunsthalle athena μου έλεγαν συνέχεια ότι παίρνω μέρος στο gentrification. Αλλά δεν ένιωθα καθόλου άσχημα ότι ο χώρος μας καταλάμβανε κάποια τετραγωνικά τα οποία θα συνέβαλαν στην παράνομη βιομηχανία του σεξ και στην εκμετάλλευση των γυναικών. Ούτε ότι υπήρχε σχέδιο για την γειτονιά να γίνει πρότυπη και ότι είχαν διωχτεί κάποιοι διακινητές ναρκωτικών και ανθρώπων και μαζί παράνομα καζίνο για να γίνει κάτι τέτοιο . Τελικά η γειτονιά δεν άνθισε γιατί φυσικά το καρτελ ναρκωτικά/ πορνεία/κτλ είναι πάρα πολύ δυνατό. Μέχρι και η kunsthalle athena είχε δεχτεί απειλές για το ότι χαλούσε την πιάτσα. Αντίστοιχα στο Λονδίνο στην περιοχή των ανεξάρτητων χώρων έγινε η Τate Modern. Αξίζει να διαβαστεί ένα βιβλίο του Ηans Urlich Obrist Live/Life για την εποχή αυτή στο Λονδίνο και να γίνει και κάτι παρόμοιο εδώ. Το έχω ξεκινήσει και είμαστε κολλημένοι στην φόρμα συνεργασίας. Αλλά ελπίζω επίσης στο «ναι».

Πες μας μερικούς χώρους τέχνης που σου αρέσουν και που θα πρότεινες σε κάποιον που τώρα ξεκινάει να ασχολείται με την εγχώρια σκηνή;

Μαρίνα Φωκίδη: Δεν θα απομόνωνα ποτέ κάποιον χώρο από το άλλον – γιατί κάθε χώρος έχει την υποκειμενική μοναδικότητα του. Απλά θα έλεγα σε κάποια ή κάποιον που παρακολουθεί τέχνη να βλέπει συχνά τόσο σύγχρονη τέχνη όσο και πιο ιστορικά πράγματα που αφορούν έναν τόπο. Να επισκέπτεται τόσο φορείς και μουσεία όσο και γκαλερί, ανεξάρτητους και μικρότερους χώρους, τόσο πρωτοποριακά όσο και πιο αρχαιολογικά ή λαογραφικά ιδρύματα, και να τα αποθηκεύει όλα αυτά στο νου της /του σαν μια παράλληλη συνθήκη. Γιατί μπορεί π.χ. στο επιγραφικό μουσείο της Αθήνας να δει κάτι που θα ανοίξει τις πόρτες για να αντιληφθεί καλύτερα την εννοιολογική τέχνη. Ή ακόμη στο αρχαιολογικό μουσείο να καταλάβει τις απαρχές του αποικισμού και του παγκόσμιου νότου και πως τώρα όλα αυτά είναι από τα πιο σημαντικά θέματα της σύγχρονης τέχνης. Ή βλέποντας το ίδρυμα του Τσαρούχη να καταλάβει τις απαρχές της διεθνούς ελληνικότητας και του μεσογειακού κοσμοπολιτισμού που επίσης είναι θέματα σήμερα ξανά. Όλα είναι αλληλένδετα και αυτό είναι η μαγεία της ζωής. Έτσι δουλέψαμε και στην ανάπτυξη της documenta 14 και δη στην Αθήνα αυτή η σύνδεση ήταν στο επίκεντρο της επιμέλεια μας και για αυτό εκτεινόταν κατά μήκος όλης της πόλης πραγματικά σε διαφορετικούς χώρους. Το ίδιο και στην 3η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης την οποία επιμελήθηκα, είχα φροντίσει τόσο τα οθωμανικά μνημεία όσο και τα σύγχρονα ιδρύματα να είναι μέσα στην διαδρομή – γιατί η διαδρομή είναι και η ουσία τελικά.

Έχεις ασχοληθεί πολύ με το γράψιμο για την τέχνη σε πολλά επίπεδα. Μίλησε μας για την διαδικασία που ακολουθείς. Τι σε εμπνέει;

Μαρίνα Φωκίδη: Μου αρέσει πολύ να γράφω για την τέχνη – ίσως και αυτός να είναι ο δικός μου τρόπος απομόνωσης – και να μου έχει μείνει από τα χρόνια που υπηρετούσα στην τέχνη ως εκκολαπτόμενη καλλιτέχνης. Αυτό που με εμπνέει είναι το διάβασμα καταρχήν και πάνω από όλα, και η καθημερινότητα. Μου αρέσει να μπλέκω την θεωρία της τέχνης με ημερολογιακές σημειώσεις και καμία φορά με μυθοπλασία και αποσπάσματα από κλασσική λογοτεχνία. Μου αρέσει επίσης να ανακαλύπτω συνέχεια καινούργιες/παλιές πηγές στα διαβάσματα μου, όχι πάντα αντλούμενες από την δυτική θεωρία-φιλοσοφία-σκέψη, και να τα συνδυάζω με σημερινά νοήματα για την «τέχνη εν τη γενέσει». Και να γραφώ όπως σχεδόν μιλάμε, απευθυνόμενη σε «αμύητες/ους» και «μυημένες/ους» ταυτόχρονα, δίνοντας πρόσβαση στο κείμενο και στην τέχνη (όσο μπορώ). Όσο πιο κατανοητό τόσο πιο σημαντικό θεωρώ ένα κείμενο που ρέει. Εάν κάτι με ενοχλεί είναι τα κείμενα τέχνης «φασόν» (όπως τα ονομάζω αστειευόμενη), περιπλεγμένα καθώς είναι για να εντυπωσιάσουν, για τα οποία καταλαβαίνεις από τις πρώτες σειρές ότι ούτε η/ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται τι γράφει εφόσον είναι απλά «ράψιμο» διαφορετικών πηγών. Το χειρότερο είναι δε ότι αυτές οι πηγές είναι κατά περιόδους οι ίδιες ανάλογα με τι είναι στην μόδα. Ίδιες ακριβώς παραπομπές για μυριάδες κείμενα με εντελώς διαφορετικά νοήματα που σε κάνει να αναρωτιέσαι. Μα έχει πραγματικά διαβάσει ο/η συγγραφέας το κείμενο από το οποίο δανείζεται λόγια και τα επανα-αποθέτει ως δοξαστικά εισαγωγικά; Ή απλά έριξε μια λοξή, μια γρήγορη λοξή ματιά σε αποσπάσματα με λέξεις κλειδιά στο διαδίκτυο; Το ΑΙ με φοβίζει ακόμη περισσότερο όσον αφορά τη δημιουργική γραφή γιατί όλο και περισσότερο κειμενογράφοι επαφίονται σε αυτό και τα αποτελέσματα είναι πολύ μέτρια – χωρίς αιχμές και παρεκκλίσεις. Το βλέπω σε πανεπιστήμια που διδάσκω στα γραπτά που μου παραδίδουν. Εξ ορισμού ο αλγόριθμος είναι ο μέσος όρος όλων μας – δημοκρατικό μεν, αλλά στην δημιουργία τα πράγματά περιπλέκονται. Ελπίζω να είναι μια φάση εφόσον κιόλας τα κείμενα δουλεμένα με ΑΙ είναι τόσο προφανή. Η τεχνολογία αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολύ πιο δημιουργικό τρόπο, και θέλω να ελπίζω ότι σιγά σιγά θα γίνει και αυτό.

Έχεις δει να γεννιούνται και να πεθαίνουν πολλές underground σκηνές τέχνης στην Αθήνα. Πώς βλέπεις τώρα την «σκηνή»; Υπάρχει ή μήπως όλα έχουν γίνει εμπόριο και χρήμα;

Μαρίνα Φωκίδη: Δεν έχω δει να γεννιούνται γιατί προϋπήρχαν εμού, ούτε να πεθαίνουν γιατί ποτέ δεν πεθαίνουν. Ενσαρκώνονται, μετουσιώνονται. Πάντα υπάρχουν και θα υπάρχουν κατά βάση «από έξω» και θα περιπλέκονται με το «μέσα» διατηρώντας την ακεραιότητα τους. Στην μουσική πιο πολύ και από τα εικαστικά. Επίσης το χρήμα και το εμπόριο δεν είναι πραγματικά πάντα ενάντια στο «απ’ έξω». Ευπρόσδεκτα όλα, απλά δεν ορίζονται αυτές οι καταστάσεις από το χρήμα.

Θυμάμαι πως όταν κάναμε την έκθεση Anathena με τις ανεξάρτητες σκηνές, στο Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ του Δάκη Ιωάννου, ανταλλάσσαμε την έκφραση, την τέχνη από τα υπόγεια ρετιρέ και το εννοούσαμε. Πλάκα είχε και ουσία. Το «underground» δεν ορίζεται, είναι ενός τύπου απόφαση κάποιων πραγματικά γενναίων ανθρώπων.