Na zespół metaboliczny składa się wiele groźnych chorób. Poznaj objawy i zagrożenia, jakie za sobą niesie. Co jeść w zespole metabolicznym?

Zespół metaboliczny ma wieloczynnikowe podłoże. Składa się na niego wiele innych współwystępujących schorzeń, a czynnikami ryzyka jest m.in. stres, palenie papierosów, nieprawidłowa dieta i brak ruchu. Jednocześnie występująca m.in. insulinooporność, nietolerancja glukozy, otyłość brzuszna, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe to skrócone kryteria diagnostyczne tego zespołu. Poznaj objawy zespołu metabolicznego i zasady diety. Co jeść w zespole metabolicznym, aby poprawić stan zdrowia?

Na zespół metaboliczny składa się wiele groźnych chorób. Poznaj objawy i zagrożenia, jakie za sobą niesie. Co jeść w zespole metabolicznym?

Co to jest zespół metaboliczny?

Pierwsza definicja zespołu metabolicznego została zaproponowana przez Reavena w 1988 roku, który opisał zespół czynników przyczyniających się do częstszego występowania chorób układu sercowo-naczyniowego. Należy pamiętać, że termin zespół metaboliczny, powinien być kojarzony przede wszystkim z chorobami układu sercowo-naczyniowego, czyli m.in. miażdżycą, niedokrwienną chorobą serca, zawałem, udarem i innymi.

Współczesna definicja zespołu metabolicznego, inaczej nazywanego jest zespołem polimetabolicznym lub zespołem insulinooporności została opracowana przez Międzynarodową Federację Diabetologiczną w 2009 roku.

Zespół metaboliczny to jednoczesne występowanie czynników ryzyka pochodzenia metabolicznego, których współwystępowanie sprzyja miażdżycy i cukrzycy typ 2, a w konsekwencji prowadzi do chorób układu sercowo-naczyniowego.

Za czynniki uznano:

• insulinooporność – oporność tkanek na działanie insuliny, z jednoczesnym występowaniem podwyższonego stężenia glukozy i insuliny we krwi,
• hiperinsulinemię – nadmierne, względem potrzeb wydzielanie przez trzustkę insuliny,
• upośledzoną tolerancję glukozy,
• otyłość – BMI ≥ 30 kg/m2 lub otyłość brzuszną,
• nadciśnienie tętnicze.

Współwystępowanie takich zaburzeń metabolicznych jak insulinooporność, hiperinsulinemia, nadciśnienie tętnicze, nietolerancja glukozy, oraz zaburzenia lipidowe dodatnio korelują z częstszym występowaniem poważnych chorób serca. Zgodnie z raportem GUS z 2018 roku, choroby kardiologiczne są najczęstszą przyczyną zgonów wśród Polaków!

Kryteria diagnostyczne zespołu metabolicznego

Kryteria diagnostyczne zespołu metabolicznego przechodziły liczne transformacje. Na przełomie XX i XXI wieku za zasadniczy czynnik powodujący zespół metaboliczny uznano insulinooporność, a współcześnie za główną przyczynę uznaje się otyłość brzuszną, inaczej centralną lub wisceralną.

O zespole metabolicznym mówimy, gdy u pacjenta występują minimum trzy z poniżej wymienionych elementów:

• otyłość brzuszna (centralna), czyli obwód talii u kobiety ≥ 80 cm, a u mężczyzny ≥94 cm,
• podwyższone stężenie trójglicerydów we krwi, czyli ≥ 150 mg/dl (1,7 mmol),
• obniżony poziom cholesterolu HDL, czyli < 50 mg/dl (1,3 mmol) u kobiet i < 40 mg/dl (1,0 mmol) u mężczyzn,
• nadciśnienie tętnicze, czyli wartości ≥ 130 na ≥ 85 mm Hg,
• nieprawidłowe stężenie glukozy na czczo, czyli ≥ 100 mg/dl (5,6 mmol) lub wcześniej rozpoznana cukrzyca.

Zobacz także: Chorujesz na atopowe zapalenie skóry? Zmień dietę

Do postawienia diagnozy wystarczy występowanie zaburzeń gospodarki glukozowej, nadciśnienia tętniczego oraz niskiego poziomu cholesterolu HDL lub hipertriglicerydemii (trzy z wymienionych, lub dwa i otyłość brzuszna).

Przyczyny zespołu metabolicznego

Za rozwój zespołu metabolicznego odpowiedzialne są predyspozycje genetyczne oraz czynniki środowiskowe, co przyczynia się do rozwoju chorób o podłożu metabolicznym tj. cukrzyca, insulinooporność, otyłość itp. Stosowana dieta, poziom aktywności fizycznej w ciągu dnia oraz pewne nawyki, jak konsumpcja alkoholu i palenie papierosów, to elementy stylu życia mające istotny wpływ na rozwój chorób, które zgodnie z definicją IGF z 2009 r. wchodzą w skład zespołu metabolicznego.

Ciężko jednoznacznie wskazać przyczyny otyłości i otyłości brzusznej, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń lipidowych oraz nieprawidłowej tolerancji glukozy. Są to bardzo złożone pod względem epidemiologii choroby. Wymienić można jedynie działania, które powielane przez wiele lat, w konsekwencji doprowadzają do zaburzeń metabolicznych.

Zobacz także: Masowo umieramy z tego powodu. Odkrycie Polki może to zmienić

Zgodnie z zaleceniami WHO, ilość czasu poświęcona na aktywność fizyczną to minimum 150 minut tygodniowo. W przypadku niezastosowania się do tych zalecań, mówi się o bardzo niskim poziomie aktywności ruchowej, co sprzyja gromadzeniu się tkanki tłuszczowej w ciele czyli nadwadze, a także otyłości. Niedostateczna ilość ruchu powoduje zaburzenia gospodarki glukozowej oraz wpływa na profil lipidowy. Negatywny wpływ ma równoczesne stosowanie diety, która:

• dostarcza nadmierną, w stosunku do potrzeb organizmu, ilość energii (dieta wysokokaloryczna),
• nie dostarcza min. 25 g dziennie błonnika pokarmowego,
• dostarcza ≥ 10 proc. energii diety z nasyconych kwasów tłuszczowych,
• zawiera ≥ 10 proc. energii z cukrów prostych,
• nie dostarcza związków mineralnych i witamin w ilościach zalecanych,
• jest uboga w węglowodany złożone, białko i nienasycone kwasy tłuszczowe,
• dostarcza nadmierną ilość soli, czyli więcej, niż 5 g dziennie.

Wymienione składowe niewłaściwej diety, spełniane są w momencie, gdy dieta oparta jest o żywność o wysokim stopniu przetworzenia, jak gotowe dania na wynos, słodycze, słodkie napoje, słodzone napoje mleczne, chipsy, paluszki i inne słone przekąski, białe pieczywo, wędliny i tłuste mięso czerwone. Produkty te są źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych, tłuszczy typu trans, cukru i soli.

Zobacz także: Nie chcesz przytyć? Zamiast batonika podjadaj pistacje i nie bój się kalorii

W nieprawidłowej diecie występuje mniej niż 500 g warzyw i owoców dziennie, nieobecne są pełnoziarniste produkty zbożowe, naturalne produkty mleczne, niesolone orzechy, nasiona roślin strączkowych, oleje roślinne, ryby morskie i sporadycznie chude mięso drobiowe.

Do czego prowadzi zespół metaboliczny? Jakie są jego konsekwencje zdrowotne?

Mnogość czynników wchodzących w skład zespołu metabolicznego pozwala stwierdzić, że zespół insulinooporności to stan bardzo niebezpieczny dla zdrowia. Niestety termin ten nie jest powszechnie stosowany, a wiedza społeczeństwa na temat skutków, jakie niesie za sobą nieleczony zespół metaboliczny, powierzchowna lub żadna. Sprawia to, że wiele osób bagatelizuje diagnozę postawioną przez specjalistę lub nawet nie ma świadomości, że zespół metaboliczny jej dotyczy.

Zespół metaboliczny prowadzi do chorób układu sercowo-naczyniowego. Wszystkie czynniki, na podstawie których ten zespół jest diagnozowany, wpływają na siebie wzajemnie, w sposób niekorzystny oddziałując na zdrowie człowieka. Nadmiar energii z diety i brak aktywności fizycznej powodują otyłość, która sprzyja insulinooporności tkanek, a ta dodatnio koreluje z zaburzeniami lipidowymi.

Otyłość brzuszna dwukrotnie zwiększa ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego. Stanowi czynnik wysokiego ryzyka dla cukrzycy typu 2. Tkanka tłuszczowa zgromadzona w obrębie jamy brzusznej dodatnio koreluje z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych oraz stłuszczeniem wątroby. U osób z otyłością brzuszną obserwuje się wysoki poziom cholesterolu LDL, czyli frakcji o niekorzystnym wpływie na zdrowie, gdyż zwiększa ryzyko rozwoju chorób serca.

Zbyt wysoki poziom cholesterolu ogólnego i trójglicerydów we krwi oraz niskie stężenie cholesterolu HDL są czynnikami ryzyka choroby miażdżycowej. Zaawansowana miażdżyca, czyli silnie zwężona średnica naczyń krwionośnych przez narastającą blaszkę miażdżycową powoduje, że krew płynie zdecydowanie wolniej, a to prosta droga do niedokrwienia mięśnia sercowego lub mózgu.

Konsekwencjami niedokrwiennej choroby serca, czyli niedostatecznej ilości tlenu we krwi jest zawał serca (martwica części mięśnia z powodu niedotlenienia). Gdy zwężeniu ulegnie tętnica szyjna doprowadzająca krew do mózgu – następstwem jest udar. Jeśli część blaszki miażdżycowej oderwie się od ściany naczynia, płynąc wraz z krwią może zatkać drobne naczynie krwionośne np. w płucach i doprowadzić do śmierci spowodowanej zatorowością płucną.

Insulinooporność tkanek, szczególnie tkanki mięśniowej i wątrobowej, powoduje przewlekle podwyższony poziom glukozy i insuliny we krwi. U osób z insulinoopornością, po wielu latach może rozwinąć się cukrzyca typu 2. Stale występująca hiperglikemia obserwowana w insulinooporności i cukrzycy, uszkadza drobne naczynia krwionośne oraz odpowiedzialne za filtrowanie krwi i produkcję moczu – kłębuszki nerkowe. W konsekwencji zaburzeń procesu filtrowania krwi, nerki zmniejszają wydzielanie z moczem sodu, którego rolą jest m.in. zatrzymywanie wody w organizmie. Skutkuje to podwyższeniem ciśnienia tętniczego krwi, a w dłuższej perspektywie czasowej – prowadzi do rozwoju nadciśnienia.

Należy mieć świadomość, żem, a insulinooporność sprzyja rozwojowi otyłości. Otyłość sprzyja zaburzeniom lipidowym, a te również wpływają na występowanie nadmiernej masy ciała. Podobnie rzecz się ma w odniesieniu do zaburzeń gospodarki glukozowo-insulinowej. Wysoki poziom glukozy i insuliny we krwi sprzyja odkładaniu nadmiaru energii do komórek tłuszczowych, a otyłość inicjuje występowanie tych zaburzeń.

Co jeść w zespole metabolicznym? Podstawą jest zdrowa dieta

Zespół metaboliczny jest złożony, dlatego terapia lecznicza powinna być wieloczynnikowa. Za najskuteczniejszy model działania uważa się jednoczesne połączenie leczenia farmakologicznego bwystępujących schorzeń, włączenie aktywności fizycznej i modyfikacja diety w kierunku prozdrowotnych wyborów.

Obniżenie masy ciała już o 5 proc. za pomocą rozsądnej diety o obniżonej kaloryczności oraz minimum 150 minut aktywności fizycznej dziennie obniża zachorowalność na cukrzycę o 56 proc.

U kobiet otyłych z zespołem metabolicznym po sześciu miesiącach zaplanowanej regularnej aktywności fizycznej (60 minut raz w tygodniu) oraz dodatkowej (niepodlegającej mierzeniu) podejmowanej samodzielnie, zaobserwowano zmniejszenie obwodu pasa średnio o 5 cm. Innymi zaobserwowanymi zmianami było obniżenie ciśnienia skurczowego i poziomu trójglicerydów, a zwiększenie (dobrego) cholesterolu HDL we krwi.

W kwestii leczenia zespołu metabolicznego dieta powinna być zbilansowana i ukierunkowana na powolną redukcję masy ciała. Wskazane jest stosowanie diety o kaloryczności wynoszącej ok. 80 proc. dziennego zapotrzebowania. Głównym źródłem energii (ok. 50-55 proc.) powinny być węglowodany złożone o niskim indeksie glikemicznym, zawarte w pełnoziarnistych produktach zbożowych.

Zawierają one błonnik pokarmowy, który zwiększa uczucie sytości, pozytywnie wpływa na gospodarkę glukozową i lipidową organizmu. Pełnoziarniste produkty dostarczają cennych składników mineralnych jak magnez, cynk, żelazo i witamin z grupy B. Źródłem węglowodanów złożonych są także nasiona roślin strączkowych, które ze względu na działanie wzdymające, należy wprowadzać do diety stopniowo i w małych porcjach dziennie.

Zalecanymi źródłami tłuszczu, którego ilość w diecie powinna być na poziomie 25 proc., są oleje roślinne, orzechy i awokado. Wskazane jest dodawać te produkty do posiłków w małych ilościach np. łyżka oleju, ½ awokado, 2-3 łyżki orzechów lub nasion. Te produkty dostarczają nienasyconych kwasów tłuszczowych, związków o działaniu antyoksydacyjnym (np. witaminę E). Warto dodać, że nie zawierają cholesterolu i nienasyconych kwasów tłuszczowych typu trans.

Produktami dostarczającymi wartościowego białka są chude i półtłuste produkty mleczne, jaja, ryby (chude i tłuste), nasiona roślin strączkowych, a także chude mięso drobiowe. W ramach przetworów mlecznych wskazane są te o smaku naturalnym bez dodatku cukru i owoców. W domu samodzielnie można dodać świeże owoce, tworząc pyszny owocowy jogurt.

Każdego dnia należy dbać o spożycie minimum 500 g, a najlepiej ok. 1000 g warzyw i owoców. Przy czym warzyw wskazane jest zjadać dwa razy więcej niż owoców. Te roślinne produkty dostarczają błonnika pokarmowego oraz szereg biologicznie czynnych substancji o działaniu m.in. antyoksydacyjnym.

Źródła:

• Bogański P., Iciek J., Pupek-Musialik D.: Wpływ regularnej aktywności fizycznej na stężenie adiponektyny u otyłych kobiet z zespołem metabolicznym. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2011, 7, 4
• Ostrowska L.: Czym kierować się w wyborze diety pacjenta z zespołem metabolicznym?. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, 2, 1, 11-18