Pierwsze spotkanie Kleopatry i Juliusza Cezara. Mit powtarzany od stuleci ma niewiele wspólnego z rzeczywistością

Richard Burton jako Cezar i Elizabeth Taylor grająca królową Egiptu w filmie Kleopatra z 1963 roku

Jesienią 48 roku p.n.e. cała przyszłość Kleopatry zależała od tego, czy zdoła dotrzeć przed oblicze Juliusza Cezara. Królowa Egiptu doskonale wiedziała, że tylko rzymski wódz może pomóc jej w odzyskaniu władzy. Monarchini zdecydowała się więc na ryzykowny plan – wszystko byle wkraść się do komnat przybysza z Italii. Przez stulecia pierwsze spotkanie jednej z najsłynniejszych par w historii obrosło wieloma mitami. A jak było naprawdę?

Kleopatra zasiadła na egipskim tronie w 51 roku p.n.e., gdy była siedemnastolatką. Zgodnie z tradycją potomkini dynastii Ptolemeuszy poślubiła wówczas swego zaledwie 10-letniego brata Ptolemeusza XIII.

Kleopatra staje po stronie Pompejusza

W założeniu para miała sprawować rządy wspólnie. Wydarzenia potoczyły się jednak inaczej. Za sprawą regentów, trzymających pieczę nad młodocianym monarchą, ten dwa lata po ślubie odsunął Kleopatrę od władzy. Królowa została strącona z tronu, ponieważ przyczyniła się do wciągnięcia Egiptu w wojnę domową, jaka toczyła się w Rzymie między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem Wielkim.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Drugi z tych generałów przez wiele lat był protektorem ojca Kleopatry, Ptolemeusza XII Auletesa. Władczyni bez wahania wysłała mu więc 60 statków wypełnionych pszenicą oraz 500 legionistów wybranych ze stacjonującego w Egipcie rzymskiego garnizonu.

Decyzja zapadła w newralgicznym momencie: akurat, gdy państwo nad Nilem cierpiało na skutek wyjątkowej klęski głodu. Opiekunowie młodszego brata Kleopatry wykorzystali nadarzającą się okazję i podburzyli lud Aleksandrii przeciwko kobiecie, która ponoć wolała wspierać obcych, niż karmić własnych poddanych.

Władczyni, aby ratować życie, musiała na początku 48 roku p.n.e. uciekać do Syrii. Tam zaczęła gromadzić najemne wojska, które miały pozwolić jej odzyskać tron. Siły Kleopatry były jednak znacznie słabsze niż armia, jaką dysponował jej brat. Los ostatniej królowej Egiptu wydawał się więc przesądzony. Wszystko zmieniło się dopiero za sprawą Cezara.

W rzymskiej wojnie domowej Kleopatra poparła Pompejusza. Na ilustracji popiersie rzymskiego wodza

Śmierć Pompejusza i reakcja Cezara

Grabarz republiki przybył do Aleksandrii w pogoni za Pompejuszem, który uciekł do Egiptu po sromotnej klęsce poniesionej pod Farsalos 9 sierpnia 48 roku p.n.e. Pokonany rzymski wódz liczył, że nad Nilem uda mu się odbudować siły. Bardzo się jednak pomylił. Zanim jeszcze zdążył zejść na ląd, został 28 września zasztyletowany na oczach swojej rodziny.

Za morderstwem stali doradcy Ptolemeusza XIII, którzy w ten sposób pragnęli przypodobać się Cezarowi. Ten wcale jednak nie okazał im wdzięczności ani nawet zadowolenia (więcej na ten temat przeczytacie w innym naszym artykule).

Po przybyciu do Aleksandrii Cezar zatrzymał się w pałacu królewskim. Wybór lokum jasno dawał do zrozumienia, że Egipt całkowicie utracił niezależność i stał się rzymskim protektoratem. Zwycięski wódz przyznał sobie również prawo do rozstrzygnięcia sporu między Ptolemeuszem XIII a Kleopatrą.

Kleopatra w wyobrażeniu Johna W. Waterhouse’a

Chcąc upewnić się kogo poprzeć, Cezar wezwał do siebie skłócone rodzeństwo. Jak czytamy w książce Alberta Angeli “Kleopatra. Królowa, która rzuciła wyzwanie Rzymowi i zdobyła wieczną sławę”:

“Ptolemeusz nie chciał się stawić przed Cezarem, uważał za obrazę to, że rzymski generał nakazuje mu przyjść przed swoje oblicze. Kleopatra natomiast była w głębi pustyni. Chciała się widzieć z Cezarem, ale obawiała się, że gdzieś po drodze, z dala od chroniących ją oddziałów, zostanie zaatakowana i zabita przez jakiegoś skrytobójcę wysłanego przez jej brata”.

Nie było żadnego dywanu

Obmyślono plan, który miał pozwolić przemycić kobietę niepostrzeżenie do pałacu. Pierwszy etap zakładał dopłynięcie Nilem do Aleksandrii. Mimo że sama podróż trwała kilka dni i istniało pewne ryzyko dekonspiracji, to wszystko poszło gładko. Po dotarciu do portu pozostawała jednak kwestia tego, jak ominąć straże i niezauważonym dostać się przed oblicze samego Cezara.

Sztuki teatralne, dzieła malarskie oraz hollywoodzkie produkcje utrwaliły przekonanie, że Kleopatra została zawinięta w dywan i wniesiona do pałacu przez swego najwierniejszego sługę Apollodora z Sycylii. To mit wynikający z błędnego tłumaczenia starogreckiego tekstu. Tak naprawdę nie było żadnego dywanu.

Królowa została przyniesiona do komnat zajmowanych przez rzymskiego wodza w skórzanym lub konopnym worku, którego na co dzień używano do transportu dywanów oraz koców.

Jak podkreśla Alberto Angela, jest to dowód na to, że “Kleopatra zapewne była niewysokiego wzrostu i drobna, jeśli nie wręcz filigranowa, tak jak wiele kobiet w starożytności”. Badania antropologiczne dowodzą, że w czasach rzymskich mieszkanki Italii miały średnio zaledwie 152 centymetry wzrostu.

Jak wyglądała tego dnia Kleopatra?

Według żyjącego na przełomie II i III wieku n.e. rzymskiego historyka Kasjusza Diona królowa “wystroiła się i ubrała tak, by wyglądać majestatycznie, ale i jednocześnie w sposób wzbudzający litość”. W opis ten powątpiewa biografka Kleopatry Stacy Schiff. Jak pisze laureatka Nagrody Pulitzera:

“Nie wiemy, czy jej odsłonięcie się nastąpiło przed Cezarem. Jakkolwiek było, raczej nie ukazała się, wyglądając ‘majestatycznie’ (jak podaje jedno ze źródeł) ani w ozdobach ze złota i drogich kamieni (jak twierdzi inne), czy nawet z jako tako ułożoną fryzurą. Na przekór męskiej wyobraźni, pięciu wiekom historii sztuki i dwóm najwspanialszym utworom w dziejach angielskiego dramatu, była najpewniej kompletnie ubrana, miała na sobie długą, dopasowaną lnianą tunikę bez rękawów. Potrzebowała jedynej ozdoby, którą tylko ona jedna spośród Egipcjanek mogła nosić – diademu, czyli szerokiej białej przepaski, insygnium hellenistycznej władczyni”.

Wizerunek Kleopatry jako bogini Izydy – płaskorzeźba ze świątyni w Denderze. Rycina z XIX wieku

Nie myślała o uwodzeniu?

Nieoczekiwane pojawienie się 21-letniej królowej zaskoczyło Cezara, ale najprawdopodobniej mitem jest również to, że Kleopatra przybyła do pałacu z zamiarem uwiedzenia rzymskiego wodza. Zdaniem Schiff królowa:

“(…) myślała raczej o ratowaniu własnej skóry niż o uwodzeniu. Jak skutecznie dowiedli doradcy jej brata, gra toczyła się o przychylność Cezara. Kleopatra musiała zawrzeć sojusz z nim, a nie z dobroczyńcą jej rodziny, którego kampanię przedtem wspierała i którego bezgłowy trup gnił teraz na śródziemnomorskiej plaży. W tych konkretnych okolicznościach nikt nie miał podstaw do przypuszczeń, że Cezar jest do niej przychylnie nastawiony. Z jego punktu widzenia lepiej było postawić na młodego króla, dowodzącego własną armią i cieszącego się zaufaniem aleksandryjczyków. Ptolemeusz miał jednak na rękach krew Pompejusza”.

Wiele wskazuje zatem na to, że “przynajmniej z początku Kleopatra mogła zawdzięczać życie nie tyle swojemu urokowi, ile niechęci Cezara do jej brata i odrazie, jaką żywił wobec doradców Ptolemeusza”, którzy ośmielili się uśmiercić rzymskiego wodza. Dopiero później młodą królową i starszego o 30 lat rzymskiego wodza połączył płomienny romans.

Bibliografia

Alber Angeli, Kleopatra. Królowa, która rzuciła wyzwanie Rzymowi i zdobyła wieczną sławę, Czytelnik 2021.

Stacy Schiff, Kleopatra. Biografia, Wydawnictwo W.A.B. 2012.