Marek Hłasko mówił o nim: aktorzyna trzeciorzędny. "Bydlę włączało się w czasie muzyki tanecznej"

Stefan Martyka wita Ludwika Solskiego na Okęciu [1948]

“Aktorzyna trzeciorzędny, który prowadził w Polskim Radiu audycję pod tytułem »Fala 49«. Bydlę to włączało się przeważnie w czasie muzyki tanecznej, mówiąc: Tu »Fala 49«, tu »Fala 49«. Włączamy się” — pisał o nim Marek Hłasko w “Pięknych, dwudziestoletnich”. Głos Stefana Martyki w radiu słyszały miliony — tyle tylko, że u większości wywoływał obrzydzenie. Dlaczego? Bo służył propagandzie komunizmu. I za to spotkała go kara.

• Stefan Martyka był aktorem, który prowadził propagandową audycję “Fala 49” w Polskim Radiu
• Został zamordowany przez żołnierzy antykomunistycznego podziemia
• Władze komunistyczne uczyniły z niego męczennika, a jego pogrzeb stał się wiecem propagandowym

Po zapowiedzi: “Tu »Fala 49«, tu »Fala 49«”, która ni stąd, ni zowąd przerywała audycje muzyczne, z eteru płynęła potoczystymi słowami nachalna propaganda. Stefan Martyka, aktor z wykształcenia, z tajemniczą przeszłością, z pełnym oddaniem i zaangażowaniem — jak pisał Marek Hłasko — “zaczynał opluwanie krajów imperialistycznych; przeważnie jednak wsadzał szpilki w pupę Amerykanom, mówiąc o ich kretynizmie, bestialstwie, idiotyzmie i tego rodzaju rzeczach — następnie kończył tyradę słowami: »Wyłączamy się«”. Dla wielu Polaków stał się Martyka symbolem konformizmu.

I prawdopodobnie ta działalność ściągnęła na niego wyrok żołnierzy antykomunistycznego podziemia z organizacji “Kraj”.

“Cały nasz dom był schlapany krwią”

Rankiem 9 września 1951 r. w jednym z mieszkań przy al. Szucha w Warszawie rozległ się huk wystrzału z broni.

W kamienicy pod numerem 11 mieszkał Stefan Martyka wraz z żoną, aktorką Zofią Lindorfówną.

Do drzwi prezentera zapukało czterech mężczyzn: Ryszard Cieślak, Tadeusz Kowalczuk, Bogusław Pietrkiewicz i Leszek Śliwiński. Otworzyła im gosposia — Kazia. Wpuściła ich do środka bez żadnych oporów — przekonali ją, że są z UB.

Martyka był w trakcie porannej toalety, ale zaprosił przybyszy do gabinetu. Tu grupa się rozdzieliła — dwóch mężczyzn poszło z Martyką, pozostała dwójka poleciła gosposi obudzić panią domu. Kiedy zaspana Lindorfówna pojawiła się w korytarzu, została uderzona kastetem w głowę i straciła przytomność.

Potem zajęto się spikerem.

Arnold Szyfman przyjmuje dyplom z rąk Stefana Martyki [1948]

Z zeznań Leszka Śliwińskiego: “Zażądaliśmy, aby Martyka okazał nam programy radiowe. Martyka w tym czasie siedział w fotelu i schylił się do jakiejś szafki. W tym momencie Cieślak uderzył go rękojeścią pistoletu dwa razy w głowę, na skutek czego Martyka opadł na fotel i zaczął charczeć. Wówczas ja chwyciłem go za gardło, a Cieślak z pistoletu strzelił w głowę. Po dokonaniu zabójstwa wybiegliśmy wszyscy z domu, a następnie każdy oddzielnie udał się w kierunku dworca Śródmieście”.

Pamiętnik Lindorfówny: “Kiedy odzyskałam przytomność, leżałam nie w łazience, a w jadalni, widocznie stamtąd wywleczona; obok mnie klęczała skulona nieopodal Kazia zalana krwią, a w mieszkaniu panowała głucha cisza. Dźwignęłam się i chwytając się mebli, pobiegłam do pokoju mego męża. Leżał na podłodze z zakrwawioną głową i prawą ręką głaskał się po sercu (…). Cały nasz dom, nasze gniazdo — był schlapany krwią Stefana, moją, Kazi, jemu kładłam poduszkę pod głowę, z mojej głowy po karku spływała krew, a Kazia była własną krwią jakby schlustana”.

Zofia Lindorfówna w towarzystwie Józefa Węgrzyna (z lewej) i Emila Chaberskiego [1929]

Zrobili z niego męczennika

Władze komunistyczne z Martyki zrobiły męczennika, a z pogrzebu uczyniły wielki wiec propagandowy.

W “Polskiej Kronice Filmowej” upamiętniono go tak: “Warszawa żegna Stefana Martykę — wiernego syna Polski Ludowej, artystę, współpracownika »Fali 49« Polskiego Radia, zamordowanego przez faszystowskich skrytobójców. Młodzież, artyści, robotnicy, żołnierze, literaci oddają hołd pamięci Stefana Martyki. Minister kultury i sztuki w imieniu prezydenta Rzeczypospolitej udekorował trumnę Orderem Odrodzenia Polski. 25 tys. ludzi zgromadziło się na Placu Centralnym, by wyrazić swą solidarność ze sprawą, dla której zginął. Kwiatami żegnaliśmy towarzysza, który walcząc o pokój i socjalizm, padł na posterunku z ręki imperialistycznych agentów”.

Przemówienie nad trumną wygłosił minister Włodzimierz Sokorski: “Stefan Martyka poświęcił swój talent i siły w sprawie Polski Ludowej. Jego spokojny, męski głos na fali PR zrywał z twarzy zdrajców maskę i ukazywał ich narodowej w nagiej prawdzie pospolitej zbrodni. Dlatego zamordowali go. Jego śmierć jeszcze bardziej zwarła nasze szeregi, obudziła naszą czujność, wzmogła naszą nienawiść do imperializmu i jego najmitów. Cześć pamięci Stefana Martyki, żołnierza Polski Ludowej, bojownika za niezwyciężoną sprawę sprawiedliwości społecznej, postępu i pokoju”.

Na łamach “Trybuny Ludu” Wanda Odolska, kolejna gwiazda stalinowskiej propagandy, grzmiała: “Zastrzelili Stefana Martykę. Udało się. Udało się dlatego, że my wszyscy od sześciu lat przywykliśmy żyć w klimacie praworządności, bezpieczeństwa i spokoju. Nikt nie ma potrzeby ani ochoty nie ufać człowiekowi, który idzie ulicą, ani człowiekowi, który obok nas pracuje w urzędzie. Napad był ordynarnym zamachem bandyckim. Głos Stefana Martyki na radiowej »Fali 49« niósł daleko w eter prawdę. Twardo i ostro Stefan Martyka wypowiadał każde słowo, w które wierzył”.

Stefan Martyka na uroczystej akademii w Państwowym Teatrze Polskim [1948]

“Leżał na gnoju, w kałuży krwi”

Zamachowcy zostali aresztowani rok po śmierci Martyki. Wszystkich czterech skazano na karę śmierci, a wyrok wykonano 13 maja 1953 r. Efektem zabójstwa Stefana Martyki była również fala aresztowań członków “Kraju”. Organizacja się rozsypała, a jej dowódca — Zenon Sobota, postać równie tajemnicza — popełnił samobójstwo. “Kiedy weszli do obory, znaleźli Sobotę martwego. Leżał na gnoju, w kałuży krwi. Obok prawej ręki spoczywał pistolet” – czytamy w reportażu Piotra Lipińskiego, który ukazał się na łamach “Gazety Wyborczej”.

Przez lata sprawa zabójstwa Mortyki była obiektem wielu spekulacji historyków – brano pod uwagę, że zbrodnia mogła być też prowokacją UB w celu obrzydzenia w społeczeństwie działań antykomunistycznego podziemia. Inni sugerowali, że aktora zabito z zemsty za donosicielstwo, jakiego miał dopuszczać się wobec kolegów w okupowanym Wilnie. Ostatecznie większość badaczy skłania się do tego, że “Kraj” postanowił uciszyć znienawidzonego propagandystę.

Następczynią spikera “Fali 49” została wspomniana wyżej Wanda Odolska. Po Warszawie krążył wówczas dowcip: “Martyka wysłał telegram do Odolskiej: »Jestem w niebie, czekam na Ciebie«”. Obawiając się o własne życie, poprosiła podobno Bolesława Bieruta o ochronę UB.

“Fala 49” zniknęła z anteny Polskiego Radia po dojściu do władzy Władysława Gomułki w 1956 r.

* * *

W pracy nad tekstem korzystano z artykułów Piotra Lipińskiego “Nietoperz cicho śmignął” dla “Gazety Wyborczej” oraz “Miliony Polaków znały jego głos. »Bydlę to włączało się przeważnie w czasie muzyki tanecznej«” dla “Newsweeka”, jak również tekstów: “Było ich czterech. Zabili go bez skrupułów. Czy to był wyrok za zdradę?” Piotra Wierzbickiego dla “Faktu”, “Krakowski Oddział IPN i »Dziennik Polski« przypominają. Przerwana fala. Zamach na Stefana Martykę” Elżbiety Pietrzyk-Dąbrowskiej, “Zamach na celebrytę” Grażyny Raszkowskiej dla “Rzeczpospolitej” oraz “Zabójstwo Stefana Martyki. Ostatnia egzekucja podziemia” Wojciecha Rodaka dla i.pl.