Kalkınma Yolu şekilleniyor: Proje Körfez'e ne katacak?
Amasya Üniversitesi Dr. Öğretim Üyesi Yusuf Bahadır Keskin, “Kalkınma Yolu, Avrupa ile ulaşımı Hayfa Limanı ya da Süveyş Kanalı’na bağımlılıktan kurtarıp Arap Yarımadası’na eşsiz bir alternatif sunabilir.” dedi.
Kalkınma Yolu şekilleniyor: Proje Körfez’e ne katacak?
Amasya Üniversitesi Dr. Öğretim Üyesi Yusuf Bahadır Keskin, Türkiye, Irak, Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) arasında imzalanan “Kalkınma Yolu” mutabakat zaptını ve Kalkınma Yolu Projesi’nin Körfez’e etkilerini AA Stratejik Analiz’e değerlendirdi.
***
Türkiye, Irak, Katar ve BAE arasında “Kalkınma Yolu” mutabakatı imzalandı. Kuveyt ve Suudi Arabistan bu mutabakat zaptına katılmadı. Bu ülkeler Kalkınma Yolu Projesi’ne neden katılmıyor?
Esasında bu ülkelerin Kalkınma Yolu’na “katılmadığını” söylemek için erken. Uzun vadeli bir plandan bahsediyoruz ve bazı bölge ülkeleri projeye temkinli yaklaşmayı tercih ediyor. İlerleyen aşamalarda yeni gelişmeleri ve yeni ortakların katılımını görebiliriz.
Suudi Arabistan projeye katılma niyetini beyan eden ilk ülkelerden biriydi. Suudi Arabistan’ın projeye finansman sağlaması, altyapı yatırımları yapması ve ülkenin kuzeybatısındaki Arar Sınır Kapısı’nı aktif hale getirmesi konuları gündeme gelmişti. Buna rağmen Riyad yönetimi Türkiye, Avrupa ve Orta Koridor’a bağlantı sağlayabileceği bu projenin mutabakat zaptına katılmadı. Riyad yönetiminin, Kalkınma Yolu’nun Irak pazarında zaten kendisini hissettiren Türk ihracatçılarının etkisini daha da artırmasından kaygılandığı söylenebilir. Suudi kanadı bunu sıfır toplamlı bir denklem olarak görüyor. Oysa Türkiye’nin Irak’taki etkisi, İran’ın dengelenmesinde Körfez adına avantaj sağlayacaktır. Ayrıca Kalkınma Yolu faaliyete geçtiğinde, Irak’taki Körfez yatırımlarının da önünü açacaktır. Nitekim Türkiye, bu projeyi Irak’taki etkinliğini kendi çıkarlarını maksimize etme bağlamında sıfır toplamlı bir denklem üzerinden okumuyor. Aksine Türkiye, Kalkınma Yolu’na Irak’taki istikrarın bölgesel ekonomik entegrasyona, dolayısıyla kazan-kazan mantığıyla bütün aktörlere fayda getirecek bir proje olarak bakıyor.
Şu aşamada Suudi Arabistan’ın masasında kendisine ait mega projeler ve Hindistan-Orta Doğu-Avrupa Ekonomik Koridoru (IMEC) gibi alternatif projeler mevcut. Riyad’daki karar alıcılar öncelikle kendi mega projeleri ve IMEC’e odaklanacak fakat Kalkınma Yolu’nu da dikkatle takip edecekler. Zira, BAE ve Katar gibi bölgesel rakiplerin dahil olacağı bir projenin dışında kalmak istemeyeceklerdir.
Kuveyt cephesindeyse durum biraz daha farklı. Öncelikle Irak’la 1990’daki işgalden günümüze uzanan, tam manasıyla çözülememiş tarihsel bir husumet ve bazı anlaşmazlıkları var. Fav Limanı’nın kullanılmasında Kuveyt’in Bubiyan Adası’nın konumu, komşular arasındaki iletişim kanallarının her daim açık kalmasını gerekli kılıyor. Ayrıca Fav Limanı, Kuveyt’in büyük yatırım yaptığı ve inşası devam eden Mübarek Limanı için çok ciddi bir rakip olacak. Gerek Mübarek Limanı’nın uzun zamandır tamamlanamaması gerekse Kalkınma Yolu’nun dışında kalınması Kuveyt’te eleştirilere yol açıyor. Ulusal Meclis içerisinden vekiller, hükümeti “büyük projeleri ve bölgesel ilişkileri yönetememekle” suçluyor. Dolayısıyla projede somut adımların atılması, Kuveyt’in yol haritasında bazı değişiklikleri beraberinde getirebilir.
Türkiye ile Irak arasındaki yakınlaşma ve Türk diplomasisinin Ali es-Sistani gibi isimlerle oluşturacağı sağlıklı diyalog kanalları Körfez için güven ortamını tesis edebilir. Sistani’nin Körfez’de ciddi yatırımı olan şirketleri kontrol ettiği ve Irak-Körfez arasında toplumsal açıdan etkin bir isim olduğu da hesaba katıldığında, Türkiye’nin diplomatik anlamda kapsayıcı bir siyaset üretmesi Irak’ın İran radarından kopmasına ve Körfez’in Şii tehdidini yönetmesine vesile olabilir. Aynı zamanda, bu durum Orta Doğu’daki gerilimlerin yumuşamasına, diyalog kanallarının gelişmesine ve işbirliği zemininin güçlenmesine fırsat doğurabilir. Bu tarz adımlar Irak ile Körfez arasındaki yakınlaşmanın önünü açabilir ve Suudi Arabistan ile Kuveyt gibi aktörlerin tutumlarında değişiklikler görülebilir. BAE-İran, Suudi Arabistan-İran normalleşmelerinin de kısa süre önce tatbik edildiği de hesaba katıldığında, Türkiye’nin aktif ve yapıcı bir siyaset ürettiği sürece Irak’ın da bölgesel bir aktör olması ve bölgesel işbirliğine katkı üretmesi beklenebilir.
Kalkınma Yolu Körfez’e neler katabilir?
Körfez monarşileri son dönemde hidrokarbon ihracatına bağımlı geleneksel ekonomi modelini dönüştürme ve gelirlerini çeşitlendirmeye odaklandılar. Körfez ülkeleri tarafından teknoloji, finans, spor ve turizm gibi muhtelif sektörlerde mega yatırımlar gerçekleştiriliyor. Gerek geleneksel yapı gerekse yeni ekonomi modeli için alternatif ulaştırma rotaları büyük değer taşıyor.
Basra Körfezi’ni Avrupa’ya bağlayan en kısa ve en ucuz güzergah niteliğindeki Irak hattı, küresel ticaret için yıllardır “çıkmaz bir sokak”. Bu tür mega projelerin sonuca ulaşması, ekonomik kalkınmayı ve bölgesel entegrasyonu hızlandırarak Irak’ın yarım asırdır maruz kaldığı yapısal istikrarsızlıktan kurtulması için bir fırsat olabilir.
Eski Irak Başbakanı Nuri el-Maliki yönetiminin mezhepçi politikalarıyla artan İran etkisinin kırılabilmesi için de bu ekonomik kurtuluş hamlesi önem taşıyor. Başbakan Muhammed Şiya es-Sudani yönetiminin harekete geçirdiği bu vizyon projesi sadece Irak için değil, bölge ve küresel ticaret için de fayda yaratacak. Kalkınma Yolu faaliyete geçtiğinde lojistik maliyetlerin yüzde 40 düşeceği hesaplanıyor. Katar ve BAE, projedeki potansiyelin farkına vararak mutabakat zaptına katılım sağladı.
Kalkınma Yolu ile Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) ülkelerini birbirine bağlayacak 2 bin 117 kilometrelik KİK Demir Yolu Projesi’nin entegrasyonu, Akdeniz’le Hint Okyanusu’nun bağlanması anlamına geliyor. Doha yönetimi, Türkiye ve Avrupa ile doğrudan kurulacak lojistik bağlantıya verdiği değeri, projenin altyapı faaliyetleri için sunduğu yaklaşık 10 milyar dolarlık taahhütle gösterdi.
BAE için de benzer durum söz konusu. Yatırım Bakanı Mohamed Hassan Al Suwaidi’nin İstanbul ziyaretinin ardından BAE’nin projeye gösterdiği alaka bir kez daha ifade edildi. Aynı zamanda BAE menşeli 40’tan fazla ülkede varlık gösteren AD Ports Group gibi şirketlerin, projenin inşa ve işletme süreçlerine aktif katılımları söz konusu görünüyor.
Kalkınma Yolu’na katılmayan ülkeler İsrail’e rağmen IMEC Projesi ile yola devam edecekler mi? Körfez için hangi projeyle ilerlemek daha mantıklı görünüyor?
Keskin: Arap Yarımadası ile Avrupa ticaretinde deniz yolu veya hava yolu mecburi tercih olarak karşımıza çıkıyor. Deniz yolu rotalarında yaşanan aksamalar ise büyük ticari riskler doğurabiliyor. Dolayısıyla bölge ülkeleri için demir yolu ve kara yolu alternatiften ziyade, stratejik bir zorunluluk. Bu sebeple her iki proje de bölge adına çok değerli. Ancak, Körfez ülkelerinin dahli Kalkınma Yolu’na güç katacak ama BAE ve Suudi Arabistan olmadan IMEC hayata geçemez. Ayrıca IMEC Projesi’ni, İran’ın pasifize edilmesi, Suudi Arabistan’ın Çin’den uzaklaştırması ve bölge ülkelerinin İsrail’le yakınlaştırılması girişimlerinin parçası olarak okuyabiliriz.
Şu bir gerçek ki, Kalkınma Yolu’nun başarısı, IMEC’i sekteye uğratabilir. Jeopolitik boyutuyla Kalkınma Yolu Projesi, Mısır, İsrail, Ürdün ve Suriye’nin etkisini azaltabilir. Fakat özünde söz konusu 2 proje birbirlerine engel değil. IMEC’in bir parçası olan BAE, Kalkınma Yolu’na da katılmak istiyor. Aslında Abu Dabi yönetiminin rasyonel olan her projenin içinde görebiliriz.
IMEC’in Arap Yarımadası’nı katederken demir yolu ve deniz yolu modları arasında aktarmalar içermesi, projenin ticari uygulanabilirliğini sorgulamaya açıyor. Kalkınma Yolu ise Basra Körfezi’nden Avrupa’ya uzanan bir kara ve demir yolu anlamına geliyor ve en uygulanabilir rota konumunda. Kalkınma Yolu, Avrupa ile ulaşımı Hayfa Limanı ya da Süveyş Kanalı’na bağımlılıktan kurtarıp Arap Yarımadası’na eşsiz bir alternatif sunabilir. Üstelik bunu daha ucuz ve daha güvenli bir şekilde temin edebilecek olması projeyi bir adım öne geçiriyor.