SUNDANCE FILM FESTIVAL 2024 ความอเมริกันที่นอกเหนือชนผิวขาวพูดอังกฤษ

หนังที่ได้รับรางวัลใหญ่ในเทศกาลหนังอิสระ Sundance Film Festival แต่ละปี ดูจะมีวิวัฒนาการที่บ่งบอกถึงรสนิยม ‘ความเป็นอเมริกัน’ ที่แปรผันไปตามกาลเวลา

แม้จะได้ชื่อว่าเป็นเทศกาลสำหรับหนังอิสระสัญชาติอเมริกัน แต่ Sundance Film Festival ก็มิได้จำกัดความสนใจไปที่เรื่องราวชีวิตของพลเมืองผิวขาวพูดอังกฤษส่วนใหญ่ในชาติตนเองเท่านั้น หากยังให้ความสำคัญกับเสียงของผู้คนจากดินแดนต่าง ๆ ที่อาจจะพูดจากันคนละภาษา ทว่าก็ยังมีหัวใจเยี่ยง ‘เสรีชน’ หวงแหนเสรีภาพไม่ต่างไปจากคนอเมริกัน!

สำหรับผลรางวัลใหญ่ในเทศกาล Sundance Film Festival ประจำปี 2024 ซึ่งจัดขึ้นระหว่างวันที่ 18-28 มกราคม ที่ผ่านมา ก็นับเป็นเรื่องที่น่าสังเกตว่า ทั้งสาย U.S. Documentary Competition และ U.S. Dramatic Competition ที่ได้รับรางวัล Grand Jury Prize ล้วนไม่ได้เป็นงานที่เล่าถึงภาพชีวิตของชนอเมริกันผิวขาวพูดอังกฤษอีกต่อไป

หากขยับขยายไปเล่าเรื่องราวของกลุ่มผู้ประสบภัยในสงครามรัสเซีย-ยูเครน และชาวอเมริกันเชื้อสายฮิสแปนิกพูดภาษาสเปน โดยบางครั้งก็เล่นแง่ไม่ยอมขึ้นคำบรรยายภาษาอังกฤษให้! ท้าทายว่าภาษาอังกฤษไม่ควรใช้เป็นบรรทัดฐานของการเป็นภาษาทางการของชาวอเมริกัน เพราะบางครั้งกลุ่มคนละตินเขาก็สื่อสารเป็นภาษาสเปนโดยไม่เห็นจะต้องง้อภาษาสากล!

สารคดีอเมริกันที่ได้รับรางวัล Grand Jury Prize ในสาย U.S. Documentary Competition ในปีนี้จึงเป็นเรื่อง Porcelain War ของสองผู้กำกับ Brendan Bellomo และ Slava Leontyev

หนังถ่ายทอดภาพชีวิตของศิลปินชาวยูเครน ณ ดินแดนไฟสงครามสามรายคือ คู่สามีภรรยา Slava (ผู้กำกับร่วม) และ Anya กับ Andrey ศิลปินนักปั้นดินขาวเป็นตุ๊กตาสัตว์และอสูรต่าง ๆ และตากล้อง ที่ต้องเข้าร่วมกองทัพยูเครนเพื่อร่วมรบในสงครามท่ามกลางธรรมชาติอันงดงาม โดยพวกเขาพยายามใช้งานศิลปะที่ประดิษฐ์ขึ้นมาอย่างใส่ใจ เป็นเครื่องหมายสัญลักษณ์แห่งความสร้างสรรค์ต่อต้านการใช้ความรุนแรงในการก่อสงคราม!

ผู้กำกับ Brendan Bellomo ได้ส่งกล้องและอุปกรณ์การถ่ายทำมากมายไปให้ Slava Leontyev บันทึกภาพทุกอย่างจากสถานที่จริง เราจึงได้เห็นการภาพการปะทะ ระเบิดที่ก้องดัง ในขณะที่กองกำลังถูกโจมตีอย่างน่าสยดสยอง ในขณะที่งานศิลปะของพวกเขาก็ช่างทำออกมาได้น่ารัก ทหารนายไหนได้เห็นได้รับก็จะทักว่าช่างเป็นของขวัญที่ดีต่อใจ ชวนให้ต้องทบทวนว่าแล้วเราจะมาทำสงครามกันเพื่ออะไร ในเมื่อสองมือของมนุษย์ถูกสร้างมาเพื่อใช้รังสรรค์สิ่งที่บริสุทธิ์งดงามอย่างประติมากรรมดินเผาเหล่านี้!

ในขณะที่หนังเล่าเรื่องที่ได้รับรางวัล Grand Jury Prize ในสาย U.S. Dramatic Competition ได้แก่ In the Summers ของผู้กำกับหญิง Alessandra Lacorazza ซึ่งได้ แรปเปอร์หนุ่มเปอร์โตริโก Residente มารับบทนำเป็น Vicente คุณพ่อลูกสองติดยาที่แยกทางกับภรรยา

โดยในเวลาทุก ๆ ช่วงฤดูร้อน Eva กับ Violeta บุตรสาวทั้งสองของเขาก็จะเดินทางมาเยี่ยมพ่อที่ ลาสครูเซส รัฐนิวเม็กซิโก ตั้งแต่ยังเป็นเด็กตัวน้อย จนโตเป็นผู้ใหญ่ เล่าเหตุการณ์กระโดดข้ามเวลาคล้าย ๆ ในเรื่อง Boyhood (2014) ของ Richard Linklater แต่เปลี่ยนคู่ตัวละครไปตามวัย โดยฝ่าย Violeta ยังกลายเป็นกลุ่มคน LGBTQ+ มีลักษณะเป็น tomboy อย่างชัดเจนอีกด้วย

หนังมุ่งเน้นให้เห็นถึงภาพความป่วยไข้ทางจิตใจของ Vicente ที่ติดยาจนไม่มีกำลังวังชาจะทำมาหากิน สร้างภาระหนี้สินที่อย่าว่าแต่จะดูแลตัวเองได้ เพราะทั้ง Eva และ Violeta ก็ไม่เคยได้รับการอุปถัมภ์ดูแลจากบิดา และเติบโตเป็นผู้เป็นคนมาได้นี่ก็ด้วยลำแข้งของตนเองทั้งนั้น

แรปเปอร์หนุ่ม Residente รับบทบาทเป็น Vicente ได้อย่างเป็น loser เต็มตัว ไม่มีมัวมาพะวงห่วงมาดประกาศออร่าเฉิดฉายใด ๆ จนชวนให้รู้สึกน่าเวทนาในทุก ๆ ฉากที่เขาปรากฏตัวเลยจริง ๆ!

หนังฮิตอีกเรื่องในสาย U.S. Dramatic Competition ที่มีผู้จองตั๋วกันเต็มทุกรอบ ได้แก่ผลงานการกำกับและนำแสดงเรื่องใหม่ของนักแสดงหนุ่ม Jesse Eisenberg เรื่อง A Real Pain ซึ่งสามารถคว้ารางวัล Waldo Salt Screenwriting Award สำหรับบทภาพยนตร์ยอดเยี่ยมไปครองได้

แม้จะเป็นหนังเล่าถึงตัวละครชายผิวขาวชาวอเมริกัน แต่คู่หูตัวละครสำคัญได้แก่ Benji (นำแสดงโดย Kieran Culkin) และ David (รับบทโดย Jesse Eisenberg เอง) ซึ่งเป็นลูกพี่ลูกน้องกัน ก็ได้กอดคอกันซื้อทัวร์หาเวลาว่างเดินทางกลับไปยังประเทศโปแลนด์ดินแดนบรรพบุรุษของต้นตระกูลรากเหง้า เพื่อจะได้สัมผัสและเข้าใจว่าคุณย่าเชื้อสายยิวของพวกเขาต้องประสบพบเจอทุกข์ภัยอย่างสาหัสสากรรจ์เพียงใดในช่วงที่พรรคนาซีเยอรมันกวาดล้างชาวยิวทั่วยุโรปในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง!

Jesse Eisenberg ก็ได้ลองใช้แนวทาง bittersweet comedy ทำให้ตัวละคร Benji และ David มีบุคลิกที่ต่างขั้วกัน ฝ่าย Benji เป็นชายหนุ่มที่ยกให้ ‘มิตรภาพ’ เป็นเรื่องสำคัญ ในขณะที่ David กลับมุ่งมั่นก้มหน้าก้มตาทำงาน ใช้เวลาแต่ละวันในการดูแลครอบครัว จนกลายเป็นงานตลกรั่วชวนซึ้ง ตรึงอารมณ์ให้ต้องยิ้มทั้งน้ำตา ด้วยลีลางานสุขโศกนาฏกรรมที่ทำออกมาได้ละเมียดละไมดีเหลือเกิน ใครที่รักเสียงเปียโนหวาน ๆ ของคีตกวี Frédéric Chopin ก็เห็นจะได้เต็มอิ่มกันจากหนังเรื่องนี้!

ข้ามมาที่การประกวดสาย World Cinema สำหรับหนังนานาชาติ หนังที่ได้รับรางวัลใหญ่ Grand Jury Prize ในสายงานสารคดี Documentary ก็เป็นหนังเล็ก ๆ จากนอร์เวย์เรื่อง A New Kind of Wilderness ของผู้กำกับหญิง Silje Evensmo Jacobsen

เล่าเรื่องราวจริงท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ของครอบครัว Payne อันประกอบไปด้วย บิดา มารดา และบุตรธิดาตัวน้อยอีกสี่คน พวกเขาอาศัยอยู่ในชนบทของนอร์เวย์ ทุ่มเทพลิกที่ทำกินปลูกพืชและเลี้ยงสัตว์หาเลี้ยงกันตามอัตภาพ โดยมีมารดาซึ่งประกอบอาชีพเสริมเป็นช่างภาพสร้างรายได้เป็นกอบเป็นกำหาเลี้ยงครอบครัว

ทั่วผืนฟ้าพสุธาดับมืดมิดลงในทันทีเมื่อฝ่ายศรีภรรยา/มารดาเสียชีวิตลง จากชีวิตที่เคยมั่นคง สมาชิกในครอบครัวที่เหลือก็เลยเสียศูนย์ โดยเฉพาะฝ่ายคุณพ่อที่ข้ามน้ำข้ามทะเลมาจากเกาะอังกฤษ ต้องตัดสินใจว่าจะอยู่สู้ต่อ หรือขอกลับไปซบอกครอบครัวใหญ่ที่เขาได้จากมา

สารคดีเรื่องนี้ติดตามภาพมรสุมชีวิตของครอบครัว Payne ได้อย่างใกล้ชิดและจริงใจ ไม่มีช่องให้เกิดความรู้สึกฉวยใช้ประโยชน์หรือ exploit เลยแม้แต่น้อย หนังค่อย ๆ แสดงภาพครอบครัวที่กำลังแตกสลาย เมื่อสุดท้ายโลก ‘ทุนนิยม’ ก็ค่อย ๆ คืบกรายเข้ามาในชายคาอันอบอุ่นนี้เมื่อพวกเขาเริ่มมีรายได้ที่ไม่พอใช้!

ส่วนหนังรางวัล Grand Jury Prize ในสาย World Cinema Dramatic Competition ก็เป็นหนังเม็กซิกันเรื่อง Sujo ของสองผู้กำกับหญิง Astrid Rondero และ Fernanda Valadez

Sujo เป็นชื่อของบุตรชายวัยสี่ขวบของมือปืนท้องถิ่นที่สุดท้ายก็จบชีวิตลงในหน้าที่ ทิ้งให้ Sujo เป็นเด็กกำพร้าไม่มีพ่อคอยดูแล หนังติดตามชีวิตของเขาหลังไร้เงาบิดา กระทั่งเติบโตเป็นผู้ใหญ่ ด้วยภาพชีวิตที่เหมือนเขาจะไม่สามารถหนีจากวังวนแห่งความรุนแรงที่บิดาของเขาเคยมีส่วนร่วมไว้ได้ กลายเป็นทายาทอสูรทั้งที่เขาก็ไม่ได้เป็นฝ่ายทำผิดอะไรเลย

หนังเรื่องนี้เล่าด้วยท่าทีเนิบช้าทอดเวลาอย่างใจเย็น ค่อย ๆ เผยให้คนดูได้เห็นปมปัญหาภายในที่ยิ่งเติบโตก็ยิ่งฝังลึกจนยากจะเยียวยาได้ของ Sujo แต่ด้วยสายตาการมองที่ทิ้งระยะเหมือนจะยังมีกำแพงหนาขวางกั้นอยู่ระหว่างตัวละคร Sujo และคนดู ก็อาจทำให้บางท่านขาดอารมณ์ความรู้สึกร่วมไปบ้าง เมื่อต้องนั่งเฝ้ามองอย่างห่าง ๆ ไม่ได้เห็นพลังของเพลิงแค้นทั้งหลายที่สุมอยู่ภายในอกของ Sujo จริง ๆ

สำหรับสาย Spotlight ที่คัดเลือกเอาหนังเด่น ๆ ในรอบปี 2023 มาฉายให้ได้ดูกันอีกครั้งในเทศกาลนี้ เมื่อกวาดตาดูก็พบว่ามีหนังจากต่างชาติร่วมฉายเสียมากกว่าหนังอเมริกันเองเสียด้วยซ้ำ

เรื่องเด่นที่นำเอาขนบตระกูลของงานสารคดีไปสู่มิติใหม่ ๆ ก็ได้แก่หนังจากโมร็อกโก เรื่อง The Mother of All Lies ที่เล่าภาพฝันร้ายในอดีตของครอบครัวผู้กำกับหญิง Asmae El Moudir ผู้อยากรู้จริง ๆ ว่าเหตุใดที่บ้านจึงมีรูปถ่ายวัยเด็กของเธอเหลืออยู่เพียงภาพเดียว เธอจึงสร้างบ้านตุ๊กตาจำลองของหมู่บ้านที่เคยอาศัยสมัยการประท้วงขนมปังในคาซาบลังกาเมื่อปี 1981 แล้วใช้หุ่นไม้สลักแทนตัวละคร ย้อนถามถึงสมาชิกในครอบครัวทั้ง บิดา มารดา และคุณย่า ผู้พยายามเหลือเกินที่จะปกปิดความลับในหนหลัง ต่อให้ Asmae El Moudir จะพยายามตั้งคำถามซ้ำแล้วซ้ำเล่าเพียงใด!

หนังมีลูกเล่นที่ละม้ายคล้ายคลึงกับงาน clay animation อย่าง The Missing Picture (2013) และ Everything Will Be OK (2022) ของ Rithy Panh ราวจะใช้เป็นแรงบันดาลใจหลัก ในขณะที่เนื้อหาก็ปักธงเล่าถึงประสบการณ์ฝันร้ายจากภัยความรุนแรงทางการเมืองที่ครอบครัวนี้เคยเผชิญมา โดยมี ‘ความลับ’ ที่คุณย่ากุมไว้เป็นปมสำคัญ ซึ่งสุดท้ายก็โดนหลานสาวถอนหงอกตอกกลับด้วยการแดกดันผ่านสื่อ ‘สารคดี’ โดยที่นางเองก็ยังไม่รู้ตัวเลย!

อีกเรื่องในสาย Spotlight ที่ได้รับความนิยมในเทศกาลอย่างมากมาย ได้แก่ หนัง sex comedy จากอังกฤษ ที่ตั้งชื่อได้อย่างไม่มีการอ้อมค้อม เรื่อง How to Have Sex ของผู้กำกับหญิง Molly Manning Walker

เล่าเรื่องราวของเหล่าดรุณีที่นัดกันมาฉลองในวันหยุดพักผ่อน ณ รีสอร์ทหรู โดยมีการได้เปิดซิงกับผู้ชายหล่อ ๆ แซ่บ ๆ เป็นเป้าหมายหลัก ซึ่งหนังก็เจาะกะเทาะไปถึงการมีเพศสัมพันธ์โดยไร้ความรักของหญิงสาววัยรุ่นในยุคปัจจุบันได้อย่างตรงไปตรงมา สะท้อนว่าการได้พลีร่างให้กับการ ‘เสียความบริสุทธิ์’ เมื่อถึงวัยมันช่างเป็นเรื่องสำคัญขนาดไหนสำหรับผู้หญิง โดยเฉพาะในยุคสมัยปัจจุบัน

หนังเรื่องนี้เคยได้รับรางวัล Un Certain Regard Award จากเทศกาลภาพยนตร์เมืองคานส์ และมีกำหนดจะเข้าฉายในบ้านเราในวันที่ 29 กุมภาพันธ์ นี้