Snoeihard rapport fraudebeleid: overheid is blind geweest voor rechten mens, levens vermorzeld

Demissionair premier Rutte tijdens zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie.

Een nietsontziende fraudejacht heeft de levens van duizenden onschuldige mensen vermorzeld. Dat is de keiharde conclusie van de enquêtecommissie die het fraudebeleid van afgelopen decennia onder de loep heeft genomen. Het kabinet, de Tweede Kamer en de rechterlijke macht: iedereen is blind geweest voor de rechten van mensen. Bij een klein foutje kregen mensen al het stempel fraudeur.

Zonder de juiste maatregelen kan een volgend schandaal morgen weer gebeuren, schrijft de parlementaire enquêtecommissie in het 577 pagina’s tellend rapport ‘Blind voor mens en recht’. Tot op de dag van vandaag faalt de wetgever namelijk in het oplossen van de problemen. “Het zou onvergeeflijk zijn als hier geen lering uit wordt getrokken”, luidt dan ook de conclusie van de commissie.

Het kabinet heeft volgens de onderzoekscommissie zoveel fouten en verkeerde keuzes gemaakt bij het ontwerpen, invoeren en uitvoeren van wetten en systemen, dat hier de basis is gelegd voor veel ellende voor mensen. Sommige fouten zitten al bijna twintig jaar in de wet. Ook het verharde politieke en maatschappelijke klimaat maakte het mogelijk dat het fraudebeleid van de overheid jarenlang zo kon doorslaan.

Parlementaire enquête  

In 2018 kwam het toeslagenschandaal aan het licht. Door de doorgeslagen fraudejacht raakten duizenden onschuldige ouders in de problemen. De Tweede Kamer startte daarna een parlementaire enquête (het zwaarste onderzoeksmiddel) naar het hele fraudebeleid van de overheid.

De onderzoekscommissie heeft onderzocht wat de gevolgen zijn geweest van het fraudebeleid. Ook is onderzocht of er, naast de Belastingdienst, ook bij andere overheidsinstanties, zoals uitkeringsinstanties UWV, sprake is van doorgeslagen fraudejacht.

Veertig politici, ambtenaren en slachtoffers van de toeslagenaffaire zijn verhoord. De parlementaire commissie haalt vandaag in het eindrapport snoeihard uit naar de overheid, de uitvoerende instanties en de rechtspraak: ‘Het kabinet en het parlement hebben gefaald, de uitvoering heeft onrechtmatig gehandeld, en de rechtspraak is tekortgeschoten in het bieden van de bescherming aan mensen’, schrijft de commissie.  En: ‘de fraudejacht is doorgeslagen door ondoordachte bezuinigingen, dwingende financiële kaders en perverse prikkels.’

Bestempeld als fraudeur 

De fouten en verkeerde keuzes in wet- en regelgeving hebben er onder meer toe geleid dat fouten werden aangemerkt als fraude. ‘En juist de mensen die de overheid het hardst nodig hebben, zijn het hardst geraakt.’

De mogelijkheden voor mensen om hun recht te halen waren beperkt. ‘De overheid is blind geweest voor het feit dat achter elk persoonsgegeven een mens schuilgaat’.

Bedragen van meer dan een ton

De afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State heeft de alles-of-nietsbenadering goedgekeurd en jarenlang in stand gelaten. Daardoor moeten ouders de gehele verstrekte kinderopvangtoeslag – soms bedragen van meer dan een ton – terugbetalen, terwijl het merendeel van het geld wel degelijk was gebruikt om kinderopvang mee te bekostigen.

Morgen kan het weer gebeuren

Zonder de juiste maatregelen kan een volgend schandaal zomaar weer gebeuren omdat de patronen nog altijd aanwezig zijn, concludeert de commissie verder. De enquêtecommissie komt dan ook met aanbevelingen om te voorkomen dat mensen opnieuw worden vermorzeld.

Zo moeten mensen in contact kunnen komen met de overheid. Verder moet het systeem worden aangepast waardoor mensen die een fout maken niet meer meteen als fraudeur worden behandeld. En moeten de begrippen eenvoudiger worden zodat er geen misverstand kan ontstaan over de uitleg en betekenis.

Hier ligt ook een duidelijke taak voor de Tweede Kamer om controlerende rol goed te in te vullen, benadrukt de commissie.

‘Nog altijd weinig van geleerd’

Politiek verslaggever Roel Schreinemachers: “In grote lijnen was al wel duidelijk wat er mis is gegaan. Maar dit grondige onderzoek van de parlementaire enquetecommissie legt in detail bloot waar het mis is gegaan, dat er veel signalen waren dat de fraudejacht doorschoot maar dat daar nooit iets mee is gedaan. En dat iedereen – kabinet, Kamer, uitvoeringsinstantus als de Belastingdienst en het UWV, en de rechterlijke macht – hier schuld aan hebben. De pijnlijkste conclusie is misschien nog wel dat er nog altijd weinig van is geleerd, en dat het morgen weer zou kunnen gebeuren.”