Το να είσαι έξυπνος και κακός είναι μια μορφή δημιουργικότητας;
yellow and white flowers on the grave of a cemetery to remember a dead relative
* Το άρθρο της ερευνήτριας – συγγραφέα και ψυχολόγου στο ερευνητικό ινστιτούτο Monk Prayogshala στο Μουμπάι, Hansika Kapoor δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.
Ας υποθέσουμε ότι ξεχάσατε ότι ήταν τα γενέθλια της συντρόφου σας, αλλά ξέρετε ότι θα εκτιμούσε και τις πιο μικρές χειρονομίες, ας πούμε μια ανθοδέσμη. Είναι αργά το βράδυ και δεν υπάρχουν ανθοπωλεία ανοιχτά. Στο νεκροταφείο, στο δρόμο σας για το σπίτι, έγινε πρόσφατα μια κηδεία και περπατάτε στην περιοχή και παίρνετε ένα όμορφο μπουκέτο τριαντάφυλλα από τον τάφο κάποιου. Στη συνέχεια πηγαίνετε σπίτι και τα λουλούδια γίνονται δεκτά με χαρά από την σύντροφό σας.
Θα λέγατε ότι πληγώσατε κανέναν;
Αυτό δεν είναι τόσο ηθικό δίλημμα όσο μια δημιουργικά κακή συμπεριφορά. Πιο συγκεκριμένα, είναι ένα παράδειγμα της σκοτεινής πλευράς της δημιουργικότητας – της πλευράς που λίγοι άνθρωποι αναγνωρίζουν ή μιλούν γι’ αυτήν. Η σκοτεινή δημιουργικότητα, που αναφέρεται διαφορετικά ως κακόβουλη ή αρνητική, χρησιμοποιεί τη δημιουργική διαδικασία για να κάνει κάτι κοινωνικά μη ελκυστικό και καθοδηγούμενο από το προσωπικό συμφέρον. Μπορεί να μην σκοπεύετε να βλάψετε κάποιον, ωστόσο η βλάβη είναι συχνά υποπροϊόν των πράξεών σας. Στην παραπάνω περίπτωση, βρήκατε μια πρωτότυπη λύση (κλοπή λουλουδιών από ένα νεκροταφείο) σε ένα πρόβλημα (αναστατωμένη σύντροφος) που ήταν αποτελεσματική (ευτυχισμένη σύντροφος).
Αυτό είναι που αποτελεί τον πυρήνα της δημιουργικότητας – πρωτοτυπία και αποτελεσματικότητα στη συμπεριφορά.
Μπορούμε όμως να ονομάσουμε μια τέτοια πράξη πραγματικά δημιουργική; Πρώτον, παραβιάζει τους ηθικούς κώδικες συμπεριφοράς (κλοπή). Επίσης, περιλαμβάνει εξαπάτηση (παράλειψη της αλήθειας σχετικά με το από πού πήρατε τα λουλούδια).
Οι απλοί άνθρωποι και οι ακαδημαϊκοί θεωρούν σε μεγάλο βαθμό τη δημιουργικότητα ως θετική δύναμη, μια ιδέα που αμφισβητήθηκε από τον φιλόσοφο και εκπαιδευτικό Ρόμπερτ ΜακΛάρεν του κρατικού πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, στο Φούλερτον το 1993. Ο ΜακΛάρεν πρότεινε ότι η δημιουργικότητα είχε μια σκοτεινή πλευρά και ότι η θεώρησή της χωρίς κοινωνική ή ηθική οπτική θα οδηγούσε σε περιορισμένη κατανόηση. Καθώς περνούσε ο καιρός, οι νεότερες έννοιες – αρνητική και κακόβουλη δημιουργικότητα – περιελάμβαναν τη σύλληψη πρωτότυπων τρόπων εξαπάτησης στα τεστ ή για σκόπιμη βλάβη σε άλλους, για παράδειγμα, την καινοτομία νέων τρόπων για την εκτέλεση τρομοκρατικών επιθέσεων.
Σκεφτείτε μια κατάσταση κατά την οποία θέλετε να πάτε σε μια εκδήλωση αλλά τα εισιτήρια έχουν εξαντληθεί. Ένα δημιουργικό άτομο με προδιάθεση για εξαπάτηση και ηθική ευελιξία μπορεί να βρει μια λύση που να περιλαμβάνει δωροδοκία των φυλάκων ή να προσποιηθεί ότι είναι διοργανωτής της εκδήλωσης. Από την άλλη πλευρά, ένα άλλο δημιουργικό άτομο με πιο θετική νοοτροπία μπορεί να προτείνει τη δημιουργία μιας καμπάνιας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υπέρ ή κατά του γεγονότος, για να κερδίσει δημοτικότητα και αναγνώριση και στη συνέχεια να εισέλθει στην εκδήλωση.
Το ερώτημα για εμένα και τον ακαδημαϊκό μου σύμβουλο, ψυχολόγο Azizuddin Khan στο Ινδικό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Βομβάης, ήταν αν θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν και οι δύο λύσεις και αν και οι δύο είναι πραγματικά δημιουργικές. Εξετάσαμε το πρόβλημα μέσα από αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν τα τέσσερα P της δημιουργικότητας – πρόσωπο (person, το άτομο που εμπλέκεται στην πράξη), διαδικασία (process, η στρατηγική που εφαρμόζεται), προϊόν (product, το ίδιο το δημιουργικό αποτέλεσμα) και περιβάλλον (press). Μετά από μια σειρά από πέντε πειράματα, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η αρνητική δημιουργικότητα (προϊόν) είναι πιο πιθανό να επιδεικνύεται από άτομα υψηλής ευφυΐας, με υποκλινικά αρνητικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όπως η ψυχοπάθεια, ειδικά σε αβέβαιες καταστάσεις στις οποίες η εξαπάτηση μπορεί να πετύχει. Όταν οι δημιουργικοί άνθρωποι είχαν έναν αρνητικό, ηθικά αμφισβητούμενο στόχο εκ των προτέρων, ήταν επίσης πιο πιθανό να πουν ψέματα.
Επιβεβαιώσαμε τον ισχυρισμό ότι υπάρχει η σκοτεινή πλευρά της δημιουργικότητας και είναι μια από αυτές που είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε και να κατανοήσουμε. Οι άνθρωποι μπορούν να πληγωθούν με εκπληκτικούς και πρωτότυπους τρόπους από τους ασκούμενους αυτής της σκοτεινής τέχνης. Και, εξίσου σημαντικό, μια ολόκληρη σειρά από κακές συμπεριφορές με τη δυνατότητα να μας βοηθήσει να μάθουμε περισσότερα για την ανθρώπινη δημιουργικότητα, μπορεί να περάσει απαρατήρητη και να αγνοηθεί.
Τι θα συμβεί αν, αφού γνωρίζουμε ότι υπάρχει η σκοτεινή πλευρά, προσπαθήσουμε συνειδητά να τη χρησιμοποιήσουμε; Είναι πραγματικά πάντα κακό; Ο Khan και εγώ νομίζουμε ότι εξαρτάται. Ίσως δεν θα πούμε ψέματα για να μπούμε σε ένα θέατρο. Αλλά τι γίνεται αν ένα πάρτι – έκπληξη γενεθλίων για έναν φίλο απαιτεί πονηρό και πανούργο σχεδιασμό, συντονισμό και μεγάλη εξαπάτηση και λανθασμένη κατεύθυνση; Μπορούμε τότε να διοχετεύουμε τις σκοτεινές μας ενέργειες για να φέρουμε χαρά στους άλλους; Σίγουρα, αλλά αυτό μπορεί να γίνει κατήφορος. Εάν ο στόχος αλλάξει σε προγραμματισμό μιας αναπάντεχης κλοπής, οι ίδιες δεξιότητες μπορεί να βλάψουν τους άλλους.
Η σκοτεινή τέχνη ήταν εδώ από παλιά. Απλώς σκεφτείτε μερικές καινοτόμες διαφημιστικές καμπάνιες που χλευάζουν το προϊόν ενός ανταγωνιστή προς όφελος του δικού σας: οι πόλεμοι της κόλα, οι πόλεμοι των μπέργκερ και οι πόλεμοι του καφέ είναι όλοι περιβόητοι για υπονοούμενα για τη χαμηλότερη ποιότητα του ανταγωνισμού, με άμεσες ή έμμεσες αναφορές. Είναι σκοτεινό αυτό; Σίγουρα, είναι ένας κρυφός τρόπος για να προσεγγίσετε τον αναποφάσιστο καταναλωτή σας. Είναι δημιουργικό; Φυσικά! Πρέπει να χρησιμοποιηθεί; Σίγουρα. Προορίζεται να αυξήσει τα κέρδη σας σε έναν ανταγωνιστικό κόσμο.
Το μαύρο χιούμορ πρέπει επίσης να αναγνωριστεί. Για να μπορέσει κάποιος να βρει ένα “άρρωστο” αστείο, δεν χρειάζεται μόνο την τελευταία ατάκα, αλλά και να είναι φρικιαστικό. Για να μπορεί κανείς να γελάσει με ένα τέτοιο αστείο, πρέπει να έχει γερό στομάχι και να κρατά μακριά την ηθική σκέψη. Ο περιβόητος κωμικός Louis CK χρησιμοποιεί τη μαύρη κωμωδία στις παραστάσεις του καθώς και στο ομώνυμο τηλεοπτικό σόου του. Η δουλειά του ήταν δυσάρεστη αλλά και ξεκαρδιστική, μέχρι που το παράκανε, αστειευόμενος για μαθητές γυμνασίου που σκοτώθηκαν με όπλα. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι το μαύρο χιούμορ έχει τη δυνατότητα να βλάψει ψυχολογικά τους άλλους. Αλλά τα μαύρα αστεία που γίνονται με σκοπό να προκαλέσουν γέλιο υπογραμμίζουν τη σημασία της διάκρισης μέσων και σκοπών σε δημιουργικές αναζητήσεις.
Αυτό που βρήκαμε ο Khan και εγώ στην έρευνά μας είναι ότι ανεξάρτητα από το είδος της δημιουργικής κακής συμπεριφοράς, κάποιος μπορεί να πληγωθεί. Είναι η έκταση της βλάβης σε σύγκριση με το όφελος που πρέπει να καταλάβουμε. Οι αρνητικές συμπεριφορές μπορούν να διαταράξουν την κοινωνία, αλλά η αναστάτωση μερικές φορές είναι καλή. Τούτου λεχθέντος, η μελέτη μας για τη σκοτεινή δημιουργικότητα έχει οδηγήσει σε περισσότερα ερωτήματα παρά σαφήνεια σε διάφορους τομείς. Πώς ταξινομεί κανείς το ηθικό hacking; Πρέπει να επικροτήσουμε τις νέες μεθόδους αυτοκτονίας ως δημιουργικές; Ποιος βαθμός βλάβης απαιτείται ως υποπροϊόν μιας δημιουργικής πράξης για να ονομαστεί σκοτεινή; Πρέπει να απορρίψουμε την αρνητική δημιουργικότητα εάν το όφελος είναι ο πρωταρχικός στόχος; Και υπάρχει πραγματικά διάκριση μεταξύ ενός αρνητικά και ενός θετικά δημιουργικού ατόμου ή είναι απλώς τα ίδια άτομα που υποχρεώνονται από διαφορετικές συνθήκες της ζωής;
Το επιχείρημα του ΜακΛάρεν δίνει έμφαση στο ότι η δημιουργικότητα, όπως όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες, έχει τη δυνατότητα να προκαλέσει ανεξέλεγκτο κακό. Αλλά όλα λέγονται και γίνονται, εξαρτάται από εμάς πώς θα τα χειριστούμε.