Όταν τεράστια Κύματα σηκώθηκαν στο κέντρο των Τιράνων

Πάντα η Αλβανία αποτελούσε για μένα ένα μεγάλο μυστήριο. Γνωρίζω πάρα πολλούς Αλβανούς που έχουν μεταναστεύσει στην Ελλάδα από το 1990 και μετά. Θυμάμαι έντονα τότε, σαν παιδί να νιώθω φόβο για τον άγνωστο αυτό “εχθρό” που έπρεπε να φοβάμαι, όπως επίσης και σταδιακά ο φόβος αυτός να υποχωρεί και τη θέση του να παίρνει η φιλία. Είχα πάντα μία μεγάλη απορία. Γιατί όλοι αυτοί οι άνθρωποι, ενώ καταφέρνουν να ορθοποδήσουν στην Ελλάδα, δεν αποτελεί γι αυτούς επιλογή το να γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους.

Στα Τίρανα πήγα με αφορμή μία θεατρική παράσταση. Τα “Κύματα” της Βιρτζίνια Γουλφ που σκηνοθετεί ο ιδιαίτερα αγαπητός στην Ελλάδα Ένκε Φεζολλάρι στο θέατρο Metropol, μία από τις ελάχιστες θεατρικές σκηνές της πόλης και το μοναδικό ίσως μέρος της πόλης που σφύζει από Τέχνη, αισθητική και ελπίδα.

Και το λέω αυτό γιατί τα Τίρανα είναι μία πόλη γεμάτη αντιθέσεις. Τα συναισθήματα που σου δημιουργεί είναι ανάμεικτα. Θαυμασμό, απορία, λύπη, ακόμη και θυμό. Ο λόγος; Το “φαίνεσθαι” και το “είναι”. Όλα στο ιστορικό κέντρο φαίνονται θαυμάσια. Μεγάλοι δρόμοι, καθαροί, όμορφα παλαιά κτίρια και τεράστιοι ολοκαίνουριοι φουτουριστικοί ουρανοξύστες. Λίγο πιο πίσω ωστόσο, στα στενά η πραγματικότητα είναι ορατή. Τα περισσότερα σπίτια είναι κάτω του μετρίου, σχεδόν φτωχά, προσπαθείς να κοιτάξεις τον ουρανό και το βλέμμα σου διακόπτουν δεκάδες καλώδια ρεύματος (γιατί ακόμη δεν υπάρχει σωστή ηλεκτροδότηση).

Οι επιβλητικοί ουρανοξύστες που χτίζονται στην πόλη των Τιράνων

Και στην πρώτη συζήτηση που θα κάνεις με τους πολίτες θα σου μιλήσουν για την απόλυτη επικράτηση της διαφθοράς, την τρομερή ακρίβεια (οι τιμές είναι σχεδόν ίδιες με την Ελλάδα) και τους μισθούς που κυμαίνονται ανάμεσα στα 300 και 400 ευρώ. Όσο για τα ολοκαίνουρια σπίτια στους ουρανοξύστες; Οι τιμές είναι απλησίαστες, καθώς κυμαίνονται στα 3.000-5.000 χιλιάδες ευρώ το τετραγωνικό. Γι αυτό και άλλωστε είναι άδειοι οι περισσότεροι.

Στα στενά της πόλης ωστόσο, συνειδητοποιείς την πραγματικότητα

Όταν ο καιρός αγριεύει και οι εποχές είναι δύσκολες, σηκώνονται….”Κύματα”

“Ο ήλιος δεν είχε ακόμα ανατείλει. Δέν ξεχώριζαν θάλασσα κι ουρανός μόνο πού η θάλασσα ήταν ελαφρά ρυτιδωμένη, σαν πανί ζαρωμένο. Σιγά σιγά, καθώς ο ουρανός άρχισε ν’ ασπρίζει, μιά σκούρα γραμμή σχηματίστηκε στον ορίζοντα, χωρίζοντας θάλασσα και ουρανό, καί τό γκρίζο πανί άρχισε νά ριγώνεται – χοντρές κοντυλιές πού έτρεχαν, η μία μετά την άλλη, κάτω απ’ την επιφάνεια, η μιά ξοπίσω της άλλης, κυνηγώντας η μιά την άλλη αδιάκοπα”…

Τα “Κύματα” της Βιρτζίνια Γουλφ που σκηνοθέτησε ο Ένκε Φεζολλάρι μοιάζουν πραγματικά με μία μικρή φωτεινή όαση στην πόλη αυτή που βασιλεύει η διαφθορά. Μπαίνοντας στο Metropol και διασχίζοντας τους στενούς δαιδαλώδεις διαδρόμους του, χαζεύω εντυπωσιασμένη δεκάδες ασπρόμαυρες σελίδες με αναφορές στη Βιρτζίνια Γουλφ που κρέμονται από την οροφή. Εξαιρετική σκηνογραφική ιδέα, καθώς πριν καν εισέλθει κανείς στη θεατρική αίθουσα, τον έχει ήδη περιβάλλει ένα κλίμα βικτωριανό.

Μπαίνοντας στο θέατρο, μία εγκατάσταση με σελίδες από τη Βίρτζίνια Γουλφ εντυπωσιάζει

Η σκηνή είναι κυκλική, στο βάθος της δεσπόζουν δύο διαφορετικά “διακοσμημένα” δωμάτια. Ένα γεμάτο με πεσμένα φθινοπωρινά φύλλα και ένα γεμάτο με λεπτές λωρίδες κατεστραμμένου χαρτιού που μοιάζει με χιόνι. Στο κέντρο δεσπόζουν δύο στοίβες από μεγάλες ξύλινες παλέτες. Μπροστά δύο μεταλλικές κατασκευές σαν σκάματα, το ένα έχει χώμα και το άλλο νερό…

Παρατηρώ τον κόσμο που μπαίνει στο θέατρο. Νεαρόκοσμος κατά κύριο λόγο, όμορφα ντυμένος, που συζητά σε χαμηλούς τόνους και παίρνει τις θέσεις του από νωρίς…

Η παράσταση ξεκινά ακριβώς στην ώρα της, στις 19.00.

Ο Ένκε Φεζολλάρι έχει δημιουργήσει ένα εντυπωσιακό οπτικό πλαίσιο με έντονο βαλκανικό άρωμα, εστιάζοντας στα συναισθήματα και τις σκέψεις των χαρακτήρων της Γουλφ, ενώ αφήνει την πλοκή να αναπτύσσεται μέσα από τη ροή των σκέψεων τους.

Έξι ηθοποιοί (Enisa Hysa, Jozef Shiroka, Klodjana Keco, Krist Lleshi, Silvio Goskova, Urim Aliaj), ο ένας καλύτερος από τον άλλον, σαν μια δυνατή υποκριτική γροθιά ενσαρκώνουν τους έξι φίλους του εμβληματικού μυθιστορήματος της Γουλφ. Και σιγά σιγά ξεδιπλώνουν τους εαυτούς τους από την πρώτη μέρα του σχολείου έως τη δύση της ζωής τους, αφηγούνται τις ιστορίες τους και αυτές μας κατακλύζουν σταδιακά σαν Κύματα. Και οι έξι έχουν διαφορετικά όνειρα, διαφορετικές προσδοκίες από τη ζωή, βιώνουν προβληματισμούς, χαρές και απογοητεύσεις.

Απλώνουν τις ξύλινες παλέτες στη σκηνή σαν μικρές σχεδίες σωτηρίας, όπως ακριβώς “απλώνεται” και το κείμενο που μιλά για τη φιλία, τον έρωτα, τη ζωή που περνάει, την απώλεια, αλλά και για όλες τις ανησυχίες που ξυπνούν στην εφηβεία. Δεν είναι λίγες οι φορές που τα συναισθήματά τους κορυφώνονται μέσω προσεκτικά επιλεγμένων τραγουδιών. Βαλκανικοί ήχοι κατακλύζουν το θέατρο, οι ηθοποιοί εκφράζονται ακόμη πιο έντονα, δημιουργούν αρμονικούς σχηματισμούς που μοιάζουν με κυματισμούς. Είναι στιγμές που οι μονόλογοι αναπτύσσουν έναν υπαρξιακό διάλογο μεταξύ τους και ξεδιπλώνουν το μυστήριο της ζωής.

Η παράσταση που έστησε ο Ένκε Φεζολλάρι διαρκεί δύο ώρες περίπου. Παρόλο που την είδα στην αλβανική γλώσσα χωρίς υπέρτιτλους, με συνεπήρε η ενέργειά και ο ρυθμός της. Αυτή του η σκηνοθεσία αποτελεί την προσωπική του υπέρβαση, καθώς κατόρθωσε κάτι εξαιρετικά δύσκολο και ριζοσπαστικό. Να εμποτίσει τον λόγο της Γουλφ με έντονο βαλκανικό άρωμα, να του δώσει μία νέα συγκινητική πνοή και να τον μετατρέψει σε Φάρο που ακτινοβολεί ελπίδα και ομορφιά μέσα σε ένα τοπίο δυστοπικό.

Αυτός δεν είναι άλλωστε και ο ρόλος του θεάτρου και της Τέχνης εν γένει; Μακάρι τέτοιου είδους θεατρικές παραστάσεις να καταφέρουν να βγουν έξω από τα αλβανικά σύνορα και να παρουσιαστούν όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε όλη την Ευρώπη.

Μetropol: Ένα θέατρο με μία γυναίκα στο τιμόνι του

Την επόμενη μέρα της παράστασης συναντήθηκα με την καλλιτεχνική διευθύντρια του Metropol, την Armela Demaj, ενός κρατικού θεάτρου που εποπτεύεται από το αλβανικό δημόσιο. Αυτό που προξενεί μεγάλη εντύπωση είναι πως στα Τίρανα (αλλά και στις υπόλοιπες πόλεις της χώρας) δεν υπάρχουν ιδιωτικά θέατρα. Υπάρχουν αυτή τη στιγμή 3 μόνο κρατικές σκηνές και σε αυτές αν κάποιος ιδιώτης θελήσει, μπορεί να ανεβάσει κάποια παράσταση.

Η Armela Demaj κρατά το τιμόνι της καλλιτεχνικής διεύθυνσης εδώ και αρκετά χρόνια, είναι 38 ετών και είναι μία γυναίκα με όραμα και ελπίδα. Είναι ιδιαίτερα χαρούμενη και υπερήφανη που ο Ένκε Φεζολλάρι σκηνοθετεί στο θέατρό της και με ρωτά με έκδηλη αγωνία πως μου φάνηκε η παράσταση.

Με εκπλήσσει η απάντησή της όταν τη ρωτώ πώς αισθάνεται που είναι γυναίκα σε αυτή τη νευραλγική θέση. “Είναι απόλυτα φυσιολογικό για μένα. Στην Αλβανία τα ηνία της οικογένειας τα κρατούν οι γυναίκες. Ο πυρήνας της είναι αυστηρά μητριαρχικός και η ισορροπία ανάμεσα στα δύο φύλα είναι θέμα αμοιβαίου σεβασμού. Έτσι προσπαθώ και εγώ να πορεύομαι από αυτή τη θέση” απαντά.

Πιστεύει πως το θέατρο πρέπει να επικοινωνεί με τον κόσμο και την κοινωνία σε όλα τα επίπεδα και πως ο ρόλος του είναι να βάζει φρένο στους ιλιγγιώδεις ρυθμούς της σύγχρονης εποχής. Τα έργα που επιλέγει κάθε θεατρική σεζόν επικεντρώνονται σε διαφορετική θεματολογία, όπως η αγάπη, ο φεμινισμός, η οικογένεια και στόχος της είναι κάθε φορά να ιντριγκάρει όχι μόνο το κοινό, αλλά και τους ίδιους τους ηθοποιούς.

Στην ερώτηση για το αν αισθάνεται ελεύθερη να ανεβάσει παραστάσεις με πολιτικα σχόλια απαντά αυθόρμητα πως ναι και μάλιστα, τονίζει, πως το προσπαθεί. Ο ρόλος, άλλωστε, του θεάτρου γι αυτήν είναι να μιλά για τα προβλήματα του κόσμου και να τα θέτει ενώπιόν του.

Στην παράσταση του Ένκε Φεζολλάρι δύο ηρωίδες φιλιούνται στο στόμα και αργότερα και δύο άνδρες. Αναρωτιέμαι αν οι κρατικές σκηνές της χώρας έχουν στην ατζέντα τους τα θέματα της συμπερίληψης και πώς διαχειρίζοναι όλο αυτό το κύμα της πολιτικής ορθότητας που μας κατακλύζει. “Εννοείται πως σεβόμαστε όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τις σεξουαλικές ή άλλες προτιμήσεις τους. Προσπαθούμε ταυτόχρονα να κρατάμε μία ισορροπία σε όλα, να μην είμαστε εριστικοί και προχωράμε κρατώντας τις καρδιές στις παλάμες μας, όπως λέμε εδώ στην Αλβανία”, διευκρινίζει η Armela Demaj.

Το περίεργο είναι πως δεν υπάρχει μία σταθερή θεατρική συνεργασία ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Αλβανία, παρόλο που στην Ελλάδα ζουν περίπου 1 εκατομμύριο Αλβανοί. Έρχονται κάποιες αλβανικές παραστάσεις, αλλά πολύ περιστασιακά. Δεν υπάρχει κάποια συνεργασία σε σταθερό επίπεδο. Για παράδειγμα τα “Κύματα” του Ένκε Φεζολλάρι θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να τα δούμε σε αυτή, την αλβανική τους εκδοχή, στην Ελλάδα σε κάποια κρατική ή και ιδιωτική θεατρική σκηνή. Κάτι τέτοιο δε θα αφορούσε μόνο τους Αλβανούς της Ελλάδας, αλλά και τους Έλληνες, καθώς πρόκειται για μία εξαιρετική ξένη παραγωγή.

Μιλάμε πολλή ώρα με την Armela για όλο αυτό. Της εξηγώ πως πια στην Ελλάδα, η δεύτερη γενιά και νεότερη Αλβανών είναι ιδιαίτερα περήφανη για την καταγωγή τους και πως στα σχολεία -τουλάχιστον της Αθήνας που πηγαίνουν τα δικά μου παιδιά- πλέον δεν υπάρχει ο διαχωρισμός που υπήρχε στο παρελθόν εξαιτίας της διαφορετικής καταγωγής. Στον δρόμο πια ακούς και την αλβανική γλώσσα, κάτι που στο παρελθόν αποτελούσε ντροπή. Χαίρεται πολύ με αυτό και μοιράζεται μαζί μου όλο αυτό το θέμα των μεταναστών που αισθάνονται παντού ξένοι και στην Ελλάδα, αλλά και στην Αλβανία, όταν την επισκέπτονται. Ίσως και γι αυτό και τώρα είναι πιο επιτακτικό από ποτέ να έρχονται αλβανικές παραστάσεις στην Ελλάδα και το αντίστροφο.

Μεγάλος μέρος της συζήτησής μας κατέλαβε και ο αγώνας των καλλιτεχνών. H Armela χαρακτήρισε μεγάλη τραγική ειρωνεία το γεγονός πως δεν υπάρχει Ανώτατη Σχολή Παραστασιακών Τεχνών στην Ελλάδα. Στην Αλβανία, μία χώρα που δε φημίζεται για τη θεατρική της παράσταση, υπάρχει Πανεπιστήμιο που μπορεί κάποιος να σπουδάσει θέατρο και υποκριτική Τέχνη και βέβαια εκεί μπορεί να κάνει και Μεταπτυχιακές σπουδές. Δύο παράλογα, λοιπόν, σε δύο χώρες. Η μία έχει Πανεπιστήμιο Παραστασιακών Τεχνών, αλλά δεν έχει θεατρικές σκηνές, η άλλη δεν έχει αντίστοιχο πανεπιστήμιο, αλλά έχει χιλιάδες θεατρικές σκηνές. “Μήπως να κάναμε μία είδους συνεργασία;” λέει αστειευόμενη η Armela. “Να έρχεστε εδώ να σπουδάζετε και εμείς να χρησιμοποιούμε κάποια από τα θέατρά σας για τις παραστάσεις που θέλουμε να ανεβάσουμε;” συνεχίζει και γελάει.

Ηθοποιός στην Αλβανία σημαίνει να είσαι …ρομαντικός

Το βράδυ της ίδιας ημέρας βγήκα για ένα ποτό με τους ηθοποιούς της παράστασης. Ήταν όλοι φοβερά χαρούμενοι για τη συνεργασία τους με τον Ένκε Φεζολλάρι. Τους έδειξε νέους τρόπους έκφρασης, τους άνοιξε νέους ορίζοντες. “Στο πανεπιστήμιο η διδασκαλία γίνεται πιο συντηρητικά και με τρόπο πιο παλιακό”, ομολογούν. “Θέλουμε να εξελιχθούμε περισσότερο”.

Συζητώ πιο πολύ με τον Jozef Shiroka, έναν ιδιαίτερα ταλαντούχο ηθοποιό ο οποίος μάλιστα θα κάνει τον Αγαμέμνονα στην “Εκάβη” που θα σκηνοθετήσει ο Φεζολλάρι στο θέατρο της Σκόδρα. Ο Jozef είναι απογοητευμένος που ζει και εργάζεται σαν ηθοποιός στην Αλβανία. Ο μισθός είναι εξαιρετικά χαμηλός, περίπου 300 ευρώ τον μήνα. Αν δεν τον φιλοξενούσαν συγγενείς του στα Τίρανα σίγουρα δε θα μπορούσε να ζήσει από την υποκριτική. Για να είσαι ηθοποιός στην Αλβανία πρέπει να είσαι υπερβολικά ρομαντικός και να μην περιμένεις πως αυτό θα είναι το κύριο σου επάγγελμα. Ωστόσο, είναι τόσο συγκινητικό που υπάρχουν καλλιτέχνες που παλεύουν για την Τέχνη τους και κυνηγούν το όραμά τους.

Το ταξίδι αυτό στα Τίρανα ήταν αν μη τι άλλο αποκαλυπτικό. Γιατί μπορούσες να δεις την αξία και την επιρροή της Τέχνης σε μία χώρα που μολονότι είναι δίπλα στην Ελλάδα, οι συνθήκες είναι τελείως διαφορετικές. Μπορούσες να συναισθανθείς το πώς μία καλή θεατρική παράσταση μπορεί να σηκώσει κύματα, ακόμη και στο κέντρο των Τιράνων. Κύματα που είναι ικανά να σαρώσουν στο πέρασμά τους τη διαφθορά, τη μαφία, τις παλιές ιδεολογίες και να πνίξουν κάθε κακώς κείμενο. Αρκεί μόνο μία μικρή σπίθα. Και στο θέατρο Metropol αυτή σπίθα ευτυχώς έχει ανάψει…